Historia
Pierwszymi właścicielami kamienicy w pobliżu tarnowskiej kolegiaty byli na przełomie XV/XVI wieku przedstawiciele rodziny Koruszowskich herbu Kościesza. W 1524 roku zakupił ją Jan Mikołajowski i jego żona Barbara, którzy dokonali gruntownej przebudowy domu. Następnie w 1527 roku, za zgodą Jana Tarnowskiego, właściciela miasta, Mikołajowscy zapisali kamienicę wikariuszom kolegiaty, za co ci przyrzekli odprawiać msze za ich dusze. W nowych rękach dom był do 1547 roku, kiedy to nabył go Marcin Blady, kanonik kantor. Blady w 1554 roku sprzedał budynek Łowczowskiemu z Pleśny w dożywotnie użytkowanie, pod warunkiem, że po jego śmierci, za zwrotem sumy sprzedaży dom przejdzie na własność kapituły, co też nastąpiło w 1578 roku. Do połowy XVII wieku kamienica przeznaczona była na mieszkanie primiceriusza. W 1749 roku kapituła wynajmując budynek scholastykowi, nałożyła na niego obowiązek remontu. W 1760 roku budynek został mieszkaniem rektorów akademickich, w 1792 roku stanowił rezydencję prefekta gimnazjum, a do połowy XIX wieku część pomieszczeń zajmowali dyrektorzy szkoły. W 1880 roku południową część budynku włączono do zabudowań szkolnych, po usunięciu których od 1903 do 1944 roku zabytek pozostawał nieużytkowany i popadał w ruinę. Remont z lat 1946 – 1952 umożliwił umieszczenie w kamienicy muzeum.
Architektura
Dom zbudowany został w pierzei otaczającej od północy i zachodu plac z kolegiatą NMP, usytuowany po północno – zachodniej stronie rynku lokacyjnego miasta. Ciąg zabudowań oparty był na miejskich murach obronnych, dlatego uzyskał zaoblony w planie kształt. Sam dom kapitulny wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 12,6 x 7,6 metrów, mieszczącego piwnicę, parter oraz piętro. Fasadę zwrócono z grubsza w stronę wschodnią, na dawną wąską uliczkę podmurną, natomiast krótsze boki łączyły się z sąsiednimi budynkami. Od południa stał budynek murowany wzniesiony pod koniec XV wieku, od północy zaś dom drewniany.
Dom zbudowany został z cegły układanej w wątku gotyckim (naprzemiennie zwrócona do lica główka i wozówka) oraz częściowo z kamienia narzutowego wykorzystanego na poziomie piwnicy. Ponadto do wykonania detali architektonicznych (obramienia okienne i drzwiowe) skorzystano z piaskowca. Z drewna wykonano stropy dzielące kondygnacje oraz więźbę dachową budynku.
Oświetlenie budynku zapewniały przeważnie czworoboczne otwory okienne osadzone w kamiennych obramieniach, rozglifione do wnętrza. Najmniejsze doświetlały piwnicę, średniej wielkości znajdowały się na parterze, a największe, bogato profilowane na piętrze. Te ostatnie umieszczono w głębokich wnękach z bocznymi siedziskami. Jedno, środkowe okno piętra fasady, zwieńczone zostały łukiem w ośli grzbiet z przenikającym się laskowaniem. Okna fasady rozmieszczono w typowy dla średniowiecza nieregularny sposób, a samą elewację utworzono prostą, bez żadnych podziałów. Główną ozdobą utworzono gotycko – renesansowy portal wejściowy z tarczą herbu Ostrogskich lub Kościesza. Jeszcze prostsza była elewacja tylna, na której wyróżniać się mógł wykusz latrynowy.
Pomieszczenia kamienicy ułożone zostały w systemie jednotraktowym, rozbudowanym nietypowo wszerz a nie wgłąb, co było wynikiem ograniczonej ilości miejsca na działce budowlanej z powodu muru obronnego. Pośrodku parteru umieszczona została podłużna sień wejściowa z murowaną klatką schodową, połączona z pomieszczeniem północnym i południowym. Podobny układ zastosowano na piętrze, natomiast w piwnicy utworzono komorę północną i komorę zajmującą przestrzeń odpowiadającą sieni oraz pomieszczeniu południowemu. Piwnice oraz jedno z pomieszczeń na paterze (północne) zostały zwieńczone ceglanym sklepieniem kolebkowym, natomiast pozostałe pomieszczenia przykryto stropami z fazowanymi i profilowanymi belkami. Ogrzewanie budynku zapewniał kominek we wnęce z okapem na piętrze.
Portale wewnątrz budynku dzieliły się na dwa typy: laskowe, ujęte zwykle w prostokąt, a także portale ozdobione fazą gotycką z motywami kryształowymi, przypominającymi sklepienia kryształowe. W typie pierwszym przeważały motywy ornamentalno-geometryczne, utworzone przez gotyckie laski, oraz harmonijne powiązanie motywów gotyckich z renesansowymi, wraz z dodatkiem motywów ludowych, zaczerpniętych z ciesiołki.
Stan obecny
Dom Mikołajowskich zachował się w formie późnogotyckiej z kilkoma renesansowymi detalami architektonicznymi. Przetrwały mury obwodowe za wyjątkiem pierwotnej ściany południowej, wyburzonej w XIX wieku w celu połączenia ze szkołą, zrekonstruowanej po II wojnie światowej. Odtworzona została wówczas także klatka schodowa oraz uzupełniona konstrukcja dachu. Zachowały się fragmenty polichromii, gotyckie obramowania okien oraz dwa kamienne późnogotyckie portale na parterze: jeden dwuramienny, drugi zamknięty łukiem w ośli grzbiet. Portale na piętrze zachowały formę gotycko – renesansową. Obecnie w zabytkowych pomieszczeniach mieszczą się ekspozycje Muzeum Diecezjalnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, dom kapitulny, tzw. dom Mikołajowski, ob. Muzeum Diecezjalne, L.Hrycow-Buczyńska, nr 10917, Tarnów 1991.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Spudowska A., Dom Mikołajowski w Tarnowie, „Roczniki Humanistyczne”, tom VI, zeszyt 4, Lublin 1958.