Historia
Zamek Schönberg został wybudowany przez kapitułę pomezańską około lat 1378-1386, przy czym w 1378 roku był po raz pierwszy wzmiankowany w źródłach pisanych, a w 1386 roku na płytce ceramicznej odnotowano, że wzniesiona została wówczas brama z fundacji prepozyta Henryka ze Skarlina. Następnie w drugiej fazie zamek był rozbudowywany od lat 90-tych XIV wieku do czasu wybuchu wojny polsko – krzyżackiej w 1409 roku. Podwyższone zostały wówczas jego mury obronne i baszty, ale przede wszystkim zwiększono komfort pomieszczeń mieszkalnych.
Budowa zamku związana była z podziałem terytoriów biskupstwa pomezańskiego w czwartej ćwierci XIII wieku, na skutek której wydzielone zostały dobra kapituły pomezańskiej. Początkowo Schönberg pełnił rolę rezydencji prepozyta kapitulnego, czyli zwierzchnika kapituły i głównego administratora jej dóbr. Zajmował się on lokacją wsi, nadawaniem ziemi i przywilejów, dbał o powiększanie majątku kapituły. Na zamku zatrzymywali się także osadnicy przybywający z niemieckich krajów. W 1421 roku przebywali w nim biskup chełmiński i pomezański, pod których nadzorem przygotowywano odpisy dokumentów krzyżackich i papieskich, wypożyczonych z archiwum malborskiego w związku z wznowieniem przez papieża Marcina V procesu polsko – krzyżackiego.
W czasie wojny trzynastoletniej zamek często przechodził z rąk do rąk, przez co podupadł i poniósł szkody, szybko jednak usunięte ze względu na znaczenie Szymbarka dla pomezańskich proboszczów katedralnych (odnotowany został jako „probist Kain Schonberg”). W wyniku postanowień drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku zamek pozostał w granicach państwa krzyżackiego. W 1520 roku bez walki poddał się na widok pięciotysięcznej armii polskiej, prowadzonej przez Stanisława Kostkę, który został królewskim starostą Szymbarka do 1526 roku.
Po sekularyzacji państwa krzyżackiego właścicielem zamku został Albrecht Hohenzollern, który początkowo pozostawił zamek w rękach biskupa Erharda von Queiss, a po jego śmierci przekazał go ewangelickiemu biskupowi Georgowi von Polentzowi. Jego spadkobiercy administrowali zamkiem do 1653, przeprowadzając renesansową przebudowę obiektu. Kolejnym właścicielem dóbr szymbarskich był Jonasz Kazimierz von Eulenburg, a po nim Teodor Schlieben. Pod koniec XVII wieku sprzedał on zamek Ernestowi Finck von Finckenstein, którego rodzina władała zamkiem do 1945 roku. Rodzina ta przeprowadziła przebudowę zamku, wznosząc m.in. apartamenty w południowo – wschodniej części założenia.
W czasie II wojny światowej zamek przejęły oddziały SS, a po nich obiekt zamieniła na tymczasową kwaterę Armia Czerwona. Odchodząc żołnierze radzieccy spalili zamek razem z całym ocalałym wyposażeniem, a dzieła zniszczenia dopełniły podłożone ładunki wybuchowe. W latach 60-tych XX wieku wykonano jedynie ograniczone zabiegi konserwatorskie, odgruzowując i zadaszając część budynków.
Architektura
Schönberg usytuowany był po zachodniej stronie traktu wiodącego z Lubawy i Iławy do Susza, a dalej do Prabut, na niedużym wzniesieniu, u położonego na południu brzegu jeziora. Bagnisty teren wokół zamku znakomicie zwiększał jego obronność, a okoliczne lasy ukrywały przed łatwym dostrzeżeniem. Ponadto wody jeziora mogły zapewniać wodę do wypełnienia fosy.
Zamek zbudowano na planie czworoboku o wymiarach 75 na 92 metry od północy i 97 metrów od południa, który obwiedziono murem obronnym. Powstał w ten sposób obszerny, wewnętrzny dziedziniec o powierzchni około 6 tysięcy m2, wokół którego rozlokowano budynki mieszkalne i gospodarcze. Mur obwodowy zaopatrzono od północy i południa w osiem baszt, z których początkowo nie wszystkie osiągnęły pełną wysokość. Prawdopodobnie planowana była jeszcze budowa dwóch baszt w kurtynie zachodniej, lecz nie zostały one nigdy wzniesione ponad fundamenty. Od wschodu umieszczono budynek bramny, flankowany od północy wieżą na planie zbliżonym do kwadratu, a od południa prawdopodobnie półbasztą. Sam mur początkowo miał jedynie 2 metry wysokości ponad poziom dziedzińca i zwieńczenie w postaci krenelażu. W drugiej fazie podwyższono go o 2,2 metra w miejscach gdzie znajdowały się budynki mieszkalne, oraz o 3 metry na odcinkach samych kurtyn. Wraz z murem podwyższono też baszty. Zamek otoczyła fosa, przez którą prowadził drewniany, zwodzony most. Ostatecznie całość utworzyła założenie odmienne od innych budowli mieszkalno – obronnych na terenie państwa krzyżackiego (obrona oparta na systemie basztowym, rozległy wewnętrzny dziedziniec, budynek mieszkalny dostawiony do kurtyn).
Wieża przybramna była największą budowlą zamku szymbarskiego, o wysokości około 23,5 metrów do poziomu gzymsu pod okapem dachu i wymiarach w planie 9 x 9 metrów. Posiadała cztery kondygnacje i piwnicę. Pierwsza kondygnacja, zwieńczona krzyżowo – żebrowym sklepieniem, mieściła zdobioną polichromiami ściennymi kaplicę. Z kaplicy prowadziło przejście do jedynego dziś zachowanego wykusza latrynowego. Na samym dole znajdował się głęboki, ponad 10 metrowy loch więzienny. Górne pomieszczenia pełniły funkcje obronne, zapewne służyły też zamkowej straży.
Zabudowania mieszkalne i gospodarcze usytuowano na dziedzińcu, po przeciwnej stronie bramy. Przystawiono je do muru obronnego, dzięki czemu rozległy dziedziniec w większości pozostawał wolny. Pierwotnie w XIV wieku większość zabudowy była dwukondygnacyjna, konstrukcji szachulcowej, wzniesionej na solidnych murowanych fundamentach. Najstarszym budynkiem murowanym był podpiwniczony, parterowy dom w narożu południowo – zachodnim. Mieściły się tam pomieszczenia mieszkalne, m.in. ogrzewana umieszczonym w piwnicy piecem izba prepozyta i refektarz. Na przełomie XIV i XV wieku podwyższono zabudowania w narożniku północno – zachodnim, gdzie na piętro przeniesiono refektarz. Obok po wschodniej stronie (przy kurtynie północnej) umieszczono wówczas kuchnię o wymiarach 10 x 12 metrów z ogromnym okapem wspartym na filarze. Sąsiadowała z nią baszta Studzienna, choć zapewne studnię umieszczono także na dziedzińcu. W ramach rozbudowy powstał także budynek sąsiadujący z bramą od południa, zaś zabudowę w narożniku południowo – zachodnim przekształcono w kancelarię. Przy kurtynie zachodniej znajdował się gospodarczy budynek w konstrukcji szachulcowej. Do piętrowych budynków być może dostawione były drewniane krużganki.
Baszty po nadbudowaniu uzyskały różnorodne formy. Wszystkie miały czworoboczne podstawy, ale część z nich powyżej połowy wysokości miała rzuty cylindryczne, czworoboczne lub ośmioboczne. Wschodnie baszty były nieco niższe od pozostałych, przewyższały sąsiednie kurtyny tylko o jedną lub dwie kondygnacje. W baszcie południowo – wschodniej dwie najwyższe kondygnacje osadzono na arkadkach podtrzymywanych przez uskokowe wsporniki. Wolne, nie przysłonięte budynkami kurtyny między basztami zwieńczone były chodnikiem straży chronionym blankowanym przedpiersiem. Poszczególne merlony miały od 3,7 do 4 metrów długości i były przebite szczelinowymi otworami strzeleckimi.
Jedną z ciekawostek architektonicznych zamku był duży, prostokątny otwór w murze południowym, obok cylindrycznej baszty południowo – zachodniej, umieszczony poniżej poziomu dziedzińca. Podobno pochodził on jeszcze z czasów średniowiecza i służył do ucieczki. Miano z niego wysuwać pochylnię przez którą konno mogli ewakuować się mieszkańcy zamku. Możliwe jednak, iż pełnił on po prostu funkcję gospodarczą, być może zrzucano tędy jedynie nawóz z pobliskich stajni.
Stan obecny
Zamek, będący obecnie w rękach prywatnych, znajduje się w postaci trwałej ruiny. Zniszczenia wojenne przetrwał pełen obwód murów obronnych wraz z basztami, wieżą przybramną i budynkiem bramnym z przekształconym szczytem. Niestety praktycznie nie zachował się żaden z budynków mieszkalnych na dziedzińcu, pozostały po nich jedynie okna przebite w murach obwodowych, w większości pochodzenia nowożytnego (oryginalne w kurtynie zachodniej), a także partie fundamentowe i fragmenty przyziemia, które zaczęto w XX wieku odbudowywać. Prace te ostatecznie porzucono, ale w międzyczasie bezmyślnie zniszczono gotyckie sklepienia piwnic i relikty średniowiecznej zabudowy w narożniku północno – zachodnim. Obecnie istnieje możliwość zwiedzania zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann H., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.
Wańkowska-Sobiesiak J., Zamek w Szymbarku: budowa, zniszczenie i próba odbudowy, „Ochrona Zabytków”, 46/4 (183), 1993.