Historia
Zamek Ortelsburg powstał przed 1360 rokiem, kiedy to po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych prokurator krzyżacki ze Szczytna, zarządzający południową częścią komturii elbląskiej. Inicjatorem jego budowy był wielki szpitalnik i komtur Elbląga Ortulf von Trier, od którego imienia pochodziła niemieckojęzyczna nazwa zamku. Wkrótce do tworzącej się przy warowni osadzie zaczęli przybywać osadnicy, pochodzący głównie z pobliskiego Mazowsza. Zaczęli oni nazywać Ortelsburg Szczytnem, urabiając nazwę od łacińskich nazw pobliskich jezior: Sciten Maior i Sciten Minor. Ówczesny zamek był wówczas jeszcze budowlą drewnianą, która została zniszczona przez Litwinów w 1370 roku.
W końcu XIV wieku na miejscu zniszczonej budowli wzniesiono nowy, murowany zamek. Doznał on poważnych zniszczeń w XV i na początku XVI wieku w czasie wojen z Polską. Podczas wojny trzynastoletniej, po zdobyciu przez wojska Związku Pruskiego, przez prawie półtora roku stacjonowała w nim polska załoga. Później musiała ona poddać warownię przeważającym siłom krzyżackim. Po drugim pokoju toruńskim z 1466 roku zamek pozostał w granicach państwa zakonnego, a po sekularyzacji w 1525 roku, powołano w nim siedzibę książęcych starostów. Z powodu bliskości puszczy zaczął pełnić także rolę rezydencji myśliwskiej. Remont zamku zlecił w latach 1579-1581 zarządzający Prusami Książęcymi, margrabia Jerzy Fryderyk Ansbach. Prace te przekształciły warownię w nowożytną rezydencję, reprezentacyjne wnętrza pokryły malowidła ścienne i cenne wyposażenie. Z racji przygranicznego położenia odbywały się tu ważne spotkania dyplomatyczne. Wtedy też budowla otrzymała zewnętrzne fortyfikacje z czterema okrągłymi wieżami narożnymi o charakterze bastej.
W XVII wieku w trakcie wojen szwedzkich zamek podupadł i pod koniec tamtego stulecia został opuszczony. W XVIII wieku zburzono skrzydło wschodnie i zewnętrzne fortyfikacje, w celu pozyskania materiału budowlanego dla okolicznej ludności. Jeszcze pod koniec XVIII stulecia unicestwiono wieżę główną i skrzydło południowe. Rozbiórki kontynuowano niestety w następnym stuleciu. Przedzamcze uległo zniszczeniu w trakcie budowy nowego ratusza w latach 30-tych XX wieku. Pierwsze badania archeologiczne zapoczątkowano w 1924 roku, odsłonięto wówczas i częściowo zrekonstruowano zarys założenia zamkowego z czasów nowożytnych.
Architektura
Zamek usytuowany był na przesmyku między dwoma jeziorami, po stronie północnej, blisko brzegu. Wzniesiono go z cegły na bardzo wysokim, kamiennym cokole. Było to regularne założenie na planie kwadratu o boku długości 39 metrów. Od południa przylegało do niego gospodarcze przedzamcze z wjazdem od wschodu. Całość otaczała szeroka, nawodniona fosa. W narożnikach muru zewnętrznego znajdowały się cztery cylindryczne wieże, z czego trzy duże i jedna, północno – wschodnia, wyraźnie mniejsza. Być może powstały one na skutek późnośredniowiecznej rozbudowy w ramach przystosowywania obrony do użycia broni palnej.
Zamek główny składał się z czterech, zapewne trójkondygnacyjnych skrzydeł o szerokości 11 metrów z drewnianymi krużgankami wokół dziedzińca. W narożniku południowo – zachodnim znajdowała się potężna czworoboczna wieża główna o wymiarach 9×9 metrów, wysunięta przed lico zewnętrznych murów obwodowych sąsiednich skrzydeł. Nie jest znana jej wysokość, wiadomo jedynie, iż była posadowiona na masywnym, kamiennym cokole.
Nie jest znany pierwotny układ pomieszczeń zamku, przypuszczać jedynie można, że zgodnie z typowym dla średniowiecza podziałem, piwnice i parter przeznaczony był na komory gospodarcze i pomocnicze, natomiast piętra mieściły komnaty reprezentacyjne i mieszkalne. Poddasza mogły być wykorzystywane do celów magazynowych i obronnych (ganki wzdłuż ścian). Wiadomo, iż w skrzydle południowym mieściła się w przyziemiu brama wjazdowa. Możliwie więc, że na piętrze funkcjonował klasyczny podział na kaplicę, pomieszczenie pośrednie i kapitularz, czy też raczej refektarz.
Skrzydło północne o wymiarach 39 x 11,4 metrów było podpiwniczone, prowadziło z niego przejście gankiem do wieży danskerowej. Plan pomieszczeń przyziemia tego skrzydła był podobny do układu innych głównych domów w krzyżackich zamkach prokuratorskich, np. w pobliskiej Nidzicy, często też domy główne umieszczano naprzeciwko wjazdów. Można zatem przypuszczać, iż skrzydło północne było głównym budynkiem zamku w Szczytnie, gdzie być może umieszczono najważniejsze komnaty: główny refektarz i izby prokuratora.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się mury przyziemia trzech skrzydeł zamku górnego, wysokością dochodzącą maksymalnie do 5 metrów, wraz z częścią wewnętrznych podziałów i filarów. Jest to jednak zarys budowli po przekształceniach z czasów nowożytnych. Po skrzydle południowym i wieży głównej pozostały jedynie słabo czytelne relikty. Na miejscu podzamcza znajduje się ratusz z okresu międzywojnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.