Historia
Zamek Ortelsburg powstał przed 1360 rokiem, kiedy to po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych prokurator krzyżacki ze Szczytna („Heinrich Murer pfleger zu Ortelspurg”), zarządzający południową częścią komturii elbląskiej. Inicjatorem jego budowy był wielki szpitalnik i komtur Elbląga Ortulf von Trier, od którego imienia pochodziła niemieckojęzyczna nazwa zamku. Wkrótce do tworzącej się przy warowni osady zaczęli przybywać koloniści, pochodzący głównie z pobliskiego Mazowsza. Zaczęli oni nazywać Ortelsburg Szczytnem, urabiając nazwę od łacińskich nazw pobliskich jezior: Sciten Maior i Sciten Minor. Ówczesny zamek był wówczas zapewne jeszcze budowlą drewnianą, która została zniszczona przez Litwinów w 1370 roku.
W ostatniej ćwierci XIV wieku na miejscu zniszczonej budowli wzniesiono nowy, murowany zamek. Już w 1410 roku został on zdobyty, gdy wykorzystując klęskę grunwaldzką zakonu, zajęło go miejscowe, nieprzychylnie nastawione do Krzyżaków rycerstwo. Król Władysław Jagiełło nadał Szczytno wraz z Działdowem w lenno księciu Ziemowitowi Mazowieckiemu, ale jeszcze przed końcem roku zamek został przez Krzyżaków odbity. W kolejnych latach Szczytno było dobrze wyposażone, bowiem inwentarze zamkowy wspominały o magazynie zboża, piwnicach, kuchni, słodowni, prochowni, składach mięsa na poddaszu, przyzamkowym folwarku bydlęcym i folwarku zwykłym, spiżarniach oraz snycerni. Ponadto odnotowano funkcjonującą na zamku kaplicę i łaźnię, a w zbrojowni 26 kusz, ponad 10 tysięcy bełtów i 43 hakownice.
Podczas wojny trzynastoletniej, po zdobyciu w 1454 roku przez wojska Związku Pruskiego, na zamku przez prawie półtora roku stacjonowała polska załoga, która w 1455 roku poddała się przeważającym siłom krzyżackim. Po drugim pokoju toruńskim z 1466 roku zamek pozostał w granicach państwa zakonnego, a po sekularyzacji w 1525 roku, powołano w nim siedzibę książęcych starostów. Z powodu bliskości puszczy zaczął pełnić także rolę rezydencji myśliwskiej. Remont zamku zlecił w latach 1579-1581 zarządzający Prusami Książęcymi margrabia Jerzy Fryderyk Ansbach. Prace te przekształciły warownię w nowożytną rezydencję, w której reprezentacyjne wnętrza pokryły malowidła ścienne i cenne wyposażenie. Z racji przygranicznego położenia odbywały się w nich ważne spotkania dyplomatyczne.
W pierwszej połowie XVII wieku na zamku prowadzono jeszcze prace naprawcze, ale w trakcie wojen szwedzkich budowla podupadła i pod koniec tamtego stulecia została opuszczona. W XVIII wieku zburzono skrzydło wschodnie i zewnętrzne fortyfikacje, w celu pozyskania materiału budowlanego dla okolicznej ludności. Jeszcze pod koniec XVIII stulecia unicestwiono wieżę główną i skrzydło południowe. Rozbiórki kontynuowano niestety w następnym stuleciu. Przedzamcze uległo zniszczeniu w trakcie budowy nowego ratusza w latach 30-tych XX wieku. Pierwsze badania archeologiczne zapoczątkowano w 1924 roku. Odsłonięto wówczas i częściowo zrekonstruowano zarys założenia zamkowego z czasów nowożytnych.
Architektura
Zamek Ortelsburg usytuowany był w południowej części przesmyku między dwoma jeziorami (Domowym Dużym i Domowym Małym). Wzniesiono go z cegły o wątku wendyjskim i gotyckim, na bardzo wysokim cokole z kamienia polnego, przy czym najniższą warstwę fundamentów stanowiły luźne, nie powiązane zaprawą kamienie. Północną część (w zasadzie północno – zachodnią jeśli nie stosować uproszczenia), bliższą brzegowi jeziora Domowe Duże, zajmowała główna cześć zamku. Od południa przylegało do niej gospodarcze przedzamcze z wjazdem od wschodu skierowanym na zwężenie między jeziorami. Całość otaczała szeroka, nawodniona fosa, która nie obejmowała osady po południowo – wschodniej stronie zamku.
Zamek górny był założeniem regularnym, na planie kwadratu o boku długości 38,5 metra. Składał się z czterech, zapewne trójkondygnacyjnych skrzydeł o szerokości 11 metrów, z drewnianymi krużgankami wokół dziedzińca o wymiarach 15,7 x 15,7 metra. Skrzydła północne i południowe prawdopodobnie zajmowały całą długość boku, natomiast zachodnie i wschodnie były krótsze o szerokość tych pierwszych. W narożniku południowo – zachodnim znajdowała się czworoboczna wieża główna na rzucie kwadratu wielkości 9,8 x 9,8 metrów, wysunięta przed lico zewnętrznych murów obwodowych sąsiednich skrzydeł. Nie jest znana jej wysokość, wiadomo jedynie, iż była posadowiona na masywnym, kamiennym cokole. Rdzeń zamku otoczony był zewnętrznym murem, ale prawdopodobnie tylko z trzech stron, gdyż na południu mur parchamu przechodził w mur podzamcza. Po stronie północnej przed murem zewnętrznym stała wieża danskeru, połączona z zamkiem górnym nadwieszanym gankiem. Drugi dansker znajdować się mógł po stronie wschodniej, ale miał on prostszą formę ganku nadwieszanego na murze parchamu. Narożnika północno – wschodniego chroniła drobna wieżyczka cylindryczna.
Pierwotny układ pomieszczeń zamku przypuszczalnie zgodny był z typowym dla średniowiecza podziałem, gdzie piwnice i parter przeznaczone były na komory gospodarcze i magazynowe, natomiast piętra mieściły komnaty reprezentacyjne i mieszkalne. Poddasza mogły być wykorzystywane do celów magazynowych i obronnych (ganki wzdłuż ścian). Wiadomo, iż w skrzydle południowym mieściła się w przyziemiu brama, długości 9,6 metra i szerokości 3,5 metra. Flankowały ją dwa pomieszczenia, z których zachodnia wartowania posiadała ceglaną posadzkę i piec. Możliwie, że na piętrze funkcjonował klasyczny podział na kaplicę z prezbiterium zorientowanym na wschód, pomieszczenie pośrednie i kapitularz, czy też raczej refektarz. Skrzydło północne o wymiarach 39 x 11,4 metrów było podpiwniczone. Na piętrze prowadziło z niego przejście gankiem do wieży danskerowej. Plan pomieszczeń przyziemia tego skrzydła był podobny do układu innych głównych domów w krzyżackich zamkach prokuratorskich, np. w pobliskiej Nidzicy, często też domy główne umieszczano naprzeciwko wjazdów. Można zatem przypuszczać, iż skrzydło północne było głównym budynkiem zamku w Szczytnie, gdzie być może umieszczono najważniejsze komnaty: połączony z latrynami refektarz i izby prokuratora.
Zabudowa podzamcza przystawiona była do murów po stronie wschodniej i południowej. Zapewne mieściły się tam odnotowywane w przekazach pisanych pomieszczenia gospodarcze (stajnie, browar, kuchnia, snycernia itp.). W kurtynie wschodniej znajdowała się również brama, prawdopodobnie o formie wieżowej, wyposażona w bronę wyjątkowo chowaną za portalem a nie w zewnętrznej otwartej wnęce. W narożnikach południowych muru podzamcza znajdowały się dwie cylindryczne, dość masywne wieże. Być może powstały one na skutek późnośredniowiecznej rozbudowy, w ramach przystosowywania obrony do użycia broni palnej.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się mury przyziemia trzech skrzydeł zamku górnego, z wysokością dochodzącą maksymalnie do 5 metrów, wraz z częścią wewnętrznych podziałów i filarów. Jest to jednak zarys budowli po przekształceniach z czasów nowożytnych. Po skrzydle południowym i wieży głównej pozostały jedynie słabo czytelne relikty. Na miejscu podzamcza znajduje się ratusz z okresu międzywojnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.