Historia
Działkę pod budowę klasztoru i kościoła św. Jana podarował, przybyłym w 1240 roku do Szczecina franciszkanom, sołtys szczeciński Heinekin Barfoth. Pierwotny klasztor prawdopodobnie był jeszcze drewniany, lecz kościół wzniesiony przez zakonników w połowie XIII wieku był już murowany. Został on zastąpiony większą świątynią, zbudowaną w dwóch głównych etapach. Prezbiterium wraz ze wschodnią ścianą nawy północnej powstało około 1300 roku, a korpus nawowy wzniesiono po przerwie, prawdopodobnie w latach 1350 – 1360, przy czym datowanie dendrochronologiczne belek więźby dachowej wskazało rok 1368. Na początku XV wieku dobudowano jeszcze dziesięć niskich kaplic między przyporami. Przypuszczalnie najpóźniej do tego czasu zbudowane zostały też murowane zabudowania klauzury.
Podczas reformacji zakonnicy opuścili klasztor, który został skasowany w 1525 roku, a parafianie i duchowni w większości przyjęli nową liturgię. Od czasu sejmu w Trzebiatowie kościół był świątynią ewangelicką, zabudowania klasztorne przeznaczono natomiast w drugiej połowie XVI wieku na szpital i przytułek dla ubogich pod wezwaniem św. Jana. Kościół uszkodziło oblężenie miasta z 1677 roku, po którym w 1702 roku przeprowadzono remont sklepień w nawach bocznych i wymianę w prezbiterium. Następnie w 1710 roku częściowo zamurowano okna prezbiterialne. Kościół służył jednak nadal celom religijnym aż do czasów okupacji francuskiej w latach 1806-1813, kiedy to został zamieniony na magazyn. Przyległe zabudowania klauzury rozebrano w połowie XIX wieku.
Gruntowny remont kościoła klasztornego przeprowadzono w latach 1834 – 1837. W jego trakcie między innymi rozebrano i odbudowano ściany kaplic południowych, odnowiono elewacje, obmurowano filary międzynawowe. W 1862 roku dostawiono kaplicę przy prezbiterium, już jednak pod koniec XIX wieku kościół został zamknięty z powodu złego stanu i groźby zawalenia. Dzięki sprzeciwieniu się pomysłom rozbiórki oraz badaniom niemieckiego historyka i konserwatora Hugo Lemcke, w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku przeprowadzono w kościele prace konserwatorskie, które uchroniły obiekt przed zniszczeniem. Na szczęście kościół przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń.
Architektura
Franciszkanie pod budowę klasztoru otrzymali teren w pobliżu Odry, początkowo poza obwarowaniami miejskimi, dlatego konwent pierwotnie dla ochrony musiał posiadać własne umocnienia. Obszar ten już jednak pod koniec XIII wieku, po rozszerzeniu miasta w kierunku zachodnim i południowym, włączony został w obwód ceglanych murów obronnych, stając się południowo – wschodnim narożnikiem średniowiecznego Szczecina. Klasztor składał się z kościoła św. Jana oraz przyległych do niego od południa (właściwie od południowego – wschodu ze względu na niezbyt dokładną orientację) zabudowań klauzury i pomieszczeń gospodarczych.
Kościół został wzniesiony jako budowla tylko w przybliżeniu orientowana na linii wschód – zachód, gdyż wcześniej powstała w pobliżu droga, prowadząca do bramy św. Ducha. Zbudowano go w formie trójnawowej, siedmioprzęsłowej hali, bez wieży lecz z sygnaturkę umieszczoną między prezbiterium a korpusem. Prezbiterium otrzymało wydłużoną formę charakterystyczną dla kościołów zakonów żebraczych. Jego trzy prostokątne przęsła zakończono siedmioboczną apsydą, co ciekawe, wyraźnie szerszą od pozostałej części. Tym samym wyróżniono główne przestrzenie funkcjonalne: sanktuarium z miejscem na główny ołtarz po wschodniej stronie oraz chór zakonny, gdzie znajdowały się stalle mnichów. Bryłę kościoła uzupełniały dwie wieżyczki schodowe: przy północno – zachodnim narożniku korpusu oraz od południa między prezbiterium a nawą boczną.
Kościół opięty został przyporami, pomiędzy którymi w korpusie na początku XV wieku wtopiono dziesięć kaplic i jedną kruchtę. Prezbiterium posadowiono na cokole, a u nasady parapetów okien poprowadzono fryz z ceglanych, kwadratowych płytek zdobionych reliefem wici roślinnej i winnej latorośli. Utworzono też fryz ponad oknami prezbiterium, wykonany z kształtki o motywach sercowatych trójliści. Oświetlenie zapewniały w większości okna trójdzielne o profilowanych ościeżach, jedynie w nawie południowej od wschodu czterodzielne. Dwuspadowy dach korpusu ograniczono trójkątnymi szczytami. Szczyt wschodni ozdobiono sterczynami i spiętrzonymi blendami, natomiast bardziej monumentalny szczyt zachodni, pierwotnie górujący nad murami miejskimi, udekorowano dziewięcioma filarami przechodzącymi górą w sterczyny. Pomiędzy nimi umieszczono szerokie ostrołukowe, trójdzielne blendy z triadami spiętrzonych okulusów. Wejście do korpusu wiodło za pomocą trzech profilowanych, ostrołucznych portali, jednego północnego i dwóch południowych.
Korpus kościoła podzieliły na nawy ośmioboczne filary, które wydzieliły prostokątne przęsła w nawie głównej i kwadratowe w nawach bocznych. Nawę główną nakryto sklepieniem gwiaździstym, w większości czteroramiennym. Jedynie przęsło wschodnie, w którym zapewne umieszczony był ołtarz dla świeckich wiernych, zostało wyróżnione bogatszą formą gwiazdy ośmioramiennej. W przęśle zachodnim natomiast zastosowano skomplikowany wzór złożony z dwóch gwiazd czteroramiennych, przenikających się z połową gwiazdy ośmioramiennej, dostosowujący sklepienie do dwuosiowej ściany zachodniej. W nawach bocznych stosownie do ich mniejszej rangi, zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe. Podziały przęsłowe wyznaczyły masywne filary przyścienne, połączone ostrołukami na dwóch kondygnacjach. Niższa z nich utworzyła rodzaj cokołu dla wysokiej kondygnacji wielkich nisz, w których umieszczono duże okna. Ściany dolnych nisz zostały w większości wyprute, dzięki czemu na początku XV wieku utworzono w nich wspomniane rzędy prostokątnych kaplic. Na ścianach kościoła od XV wieku umieszczone były polichromie.
Wewnątrz dolnej części chóru rozmieszczono szerokie wnęki redukujące grubość murów. W apsydzie zamknięto je ostrołucznie, z laskowaniem dzielącym ich tylną ściankę na trzy trójlistne łuki. Po stronie południowej wnęka została dodatkowo ujęta wimpergą, która wyróżniła znajdujące się w niej najważniejsze siedzisko dla celebransa. W przęsłach zachodnich mniej ważne wnęki (a w nich siedziska) zwieńczono łukami odcinkowymi, pozbawionymi dodatkowej artykulacji. W górnej strefie prezbiterium umieszczono szerokie, trójdzielne okna w głębokich ościeżach. Poniżej nich poprowadzono gzyms kapnikowy i fryz z ceramicznych płytek z motywem winnej latorośli, a poszczególne przęsła wydzielono delikatnymi służkami, w części wielobocznej prezbiterium o profilu gruszkowatym, schodzącymi do posadzki, natomiast w części podłużnej nadwieszanymi i mającymi profil ośmioboczny. Wszystkie je w dolnych partiach ozdobiono kolistymi tarczami. Prezbiterium od nawy oddzielono łukiem tęczowym zakończonym ceramicznymi wspornikami zdobionymi motywami roślinnymi i figuralnymi. Spośród nich na północnym, wykonanym z niezwykłą biegłością, ukazano dojrzałego mężczyznę w świeckim stroju o zafrasowanym wyrazie twarzy. Prawdopodobnie był to główny mistrz budowniczy, a po przeciwnej stronie pierwotnie znajdował się fundator kościoła.
Obok zachodniego szczytu kościoła usytuowano bramę wjazdową na teren dziedzińca, na którym położone były zabudowania gospodarcze klasztoru i budynki mieszkalne zamieszkałe przez ludność służebną zatrudnioną w gospodarstwie klasztornym. Centralne miejsce zajmowała zabudowa wspólnoty zakonnej, której trzy skrzydła opasały przylegający od południowej strony kościoła wewnętrzny, czworoboczny dziedziniec z ogrodem. Wirydarz z usytuowaną pośrodku ogrodu studnią otoczony był krużgankami skrzydeł klasztornych. Zgodnie z tradycją wschodnie skrzydło zajmowała sala zebrań zakonników, czyli kapitularz i być może wspólne pomieszczenie sypialne, czyli dormitorium. Natomiast w skrzydle położonym naprzeciw kościoła położony był refektarz. W skrzydle zachodnim znajdowały się pomieszczenia kuchenne i prawdopodobnie kolejne dormitorium.
Stan obecny
Nie zachowały się do czasów współczesnych średniowieczne zabudowania klasztoru. Przetrwał natomiast kościół klasztorny św. Jana, cenny zabytek architektury gotyku o oryginalnym zamknięciu prezbiterium, okazałych szczytach korpusu i wartych uwagi detalach architektonicznych, takich jak fryzy na zewnętrznych i wewnętrznych elewacjach chóru, arkada tęczy wraz z podpierającymi ją konsolami, czy służki sklepienne z tarczami w prezbiterium. Ponadto zachowały się sklepienie korpusu nawowego, a nawet elementy jego średniowiecznej więźby dachowej z XIV wieku. Widoczne są też relikty XV-wiecznych polichromii ściennych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.