Historia
Farny kościół św. Jakuba powstał w drugiej połowie XIII wieku na miejscu wcześniejszej, prawdopodobnie drewnianej świątyni, ufundowanej w 1187 roku przez mieszczanina Jacoba Berlingera z Bambergu. W kościele tym w 1220 roku pochowany został książę Bogusław II, a w 1237 roku był on w centrum uwagi gdy rozdzielano parafie Wenedów i Niemców. Kolejne rozdzielenie granic parafii kościołów św. Jakuba i św. Piotra miało miejsce w 1268 roku. Późnoromański lub wczesnogotycki kościół, zapewne o kształcie bazyliki z dwoma wieżami, ukończony musiał być pod koniec XIII stulecia, kiedy to w źródłach pisanych odnotowywano fundacje i uposażanie kilku ołtarzy (w 1295, 1296 i 1304 roku).
W latach około 1370-1387 miała przeprowadzona została gruntowna przebudowa wschodniej części kościoła, polegająca na podwyższeniu naw bocznych w części prezbiterialnej i stworzeniu w ten sposób układu halowego lub według innych teorii na wzniesieniu od podstaw całkowicie nowego prezbiterium. W pierwszej połowie XV wieku przebudowano natomiast południową ścianę korpusu nawowego, zapewne pod kierunkiem Henryka Brunsberga. Ściana ta otrzymała bardzo dekoracyjny wygląd z licznymi lizenami, wimpergami i płycinami. W 1469 roku w trakcie wichury zawaliła się wieża południowa, co spowodowało zniszczenie zachodniej części korpusu nawowego. W kolejnych latach korpus odbudowano w układzie halowym, w nawiązaniu do istniejącego już halowego prezbiterium, dobudowano od północy drugi rząd kaplic oraz zbudowano jedną centralną wieżę. Prace nad nią zakończono pod nadzorem mistrza Hansa Bonekego w 1503 roku.
W 1534 kościół stał się świątynią protestancką na mocy decyzji sejmu trzebiatowskiego, co zapewne wprowadziło pierwsze wczesnonowożytne zmiany do wystroju i wyposażenia świątyni, choć do XVII wieku budowla nie przechodziła większych przekształceń. Dopiero ostrzał artyleryjski podczas oblężenia miasta przez wojska brandenburskie w 1677 wywołał pożar kościoła. Zniszczeniu uległa wieża, sklepienia korpusu oraz część wyposażenia katedry. W latach 1690 – 1693 kościół odbudowano oraz wyposażono jego wnętrze w nowe barokowe sprzęty. Następnie pod koniec XIX wieku rozpoczęto generalną renowację świątyni połączoną z regotyzacją. W jej ramach między innymi powstał nowy, smukły hełm wieży. W 1944 roku na skutek bombardowania zabytek uległ poważnemu uszkodzeniu. Zabezpieczono go w latach 1947-1949, a między 1972 a 1974 rokiem odbudowano.
Architektura
Kościół z drugiej połowy XIII wieku był trzynawową, czteroprzęsłową, ceglaną bazyliką o szerokości 25 metrów, długości 30 metrów i wysokości naw bocznych 8,5 metra. Według niektórych teorii posiadał pięciobocznie zakończone od wschodu prezbiterium z ambitem, obok którego znajdowała się wolnostojąca kaplica, jednak prawdopodobnie w ówczesnej bazylice ambitu wokół prezbiterium jeszcze nie było (brak śladów oporu obejścia). U drugiego krańca korpusu nawowego istniały wówczas dwie wieże. Elewacje zewnętrzne kościoła nie były opięte przyporami.
W drugiej połowie XIV wieku poprzez podwyższenie kaplic w obejściu i w nawach bocznych (według starszych teorii) lub poprzez budowę całkowicie nowego prezbiterium, kościół we wschodniej części zmienił się na budowlę halową z wewnętrznymi przyporami i wieńcem kaplic. Jeszcze w XIV wieku północna wieża w części zachodniej kościoła była nieco wyższa niż nawa główna, natomiast wieża południowa wystawała nieco powyżej poziomu naw bocznych. Dopiero po katastrofie budowlanej z 1469 roku wzniesiono jedną centralną wieżę. Wtedy też korpus nawowy przebudowano na konstrukcją halową.
Ostatecznie pod koniec średniowiecza powstał wspaniały trójnawowy, halowy kościół z wieżą zachodnią, podwójnym ciągiem kaplic od strony północnej i pojedynczym od południa, a także z trójprzęsłowym prezbiterium otoczonym obejściem w układzie halowym, powtarzającym kształt wewnętrznej apsydy. Ponadto po północnej stronie prezbiterium usytuowano dwunawową i trójprzęsłową, pierwotnie zamkniętą trójbocznie kaplicę Mariacką. Bryłę kościoła uzupełniły wieżyczki schodowe, umieszczone po jednej od północy i południa na styku chóru i korpusu nawowego oraz korpusu i zachodniego masywu wieżowego.
Układ ambitu kościoła św. Jakuba był rzadko spotykany, gdyż najczęściej obejścia miały więcej boków niż zamknięcia chóru. Charakterystyczne było także wciągnięcie przypór do wnętrza i rozbudowanie tak, by ze względu na rozmiary i funkcje można je nazwać filarami dostawionymi do ścian. W przestrzeniach między nimi umieszczono bez problemu dwupoziomowe kaplice, otwarte na obu kondygnacjach ostrołukowymi arkadami i oddzielnie zasklepione, ponadto zaopatrzone w osobne okna. W każdej z kaplic na poziomie posadzki oraz u szczyty ścian w grubości przypór przepruto szerokie otwory, które utworzyły ciąg komunikacyjny z oddzielnie sklepionymi przestrzeniami w grubości filarów. W chórze kościoła osiągnięto wyjątkową jasność, gdyż na osi obejścia zrezygnowano z pośredniej przypory, wstawiając w to miejsce duże dziewięciopolowe okno, ponad dwa razy szersze niż pozostałe. Jako jedyne uczyniono je we wnętrzu bezpośrednio widoczne, ponieważ okna naw bocznych i obejścia zostały umieszczone głęboko w kaplicach międzyprzyporowych, a przez to dla obserwatora w nawie głównej właściwie niewidoczne. Nietypowe utworzono również filary w części prezbiterialnej, gdyż ich kształt zmieniono nieco poniżej połowy wysokości. W dolnej części wzniesiono je prostokątne lub trapezoidalne, w górnej natomiast uzyskały kształt gładkich ośmioboków. Prawdopodobnie był to efekt zmiany koncepcji w trakcie prac budowlanych.
Zewnętrzne elewacje ścian prezbiterium rozczłonkowano płaskimi lizenami, biegnącymi nieprzerwanie od cokołu do gzymsu podokapowego. Pomiędzy nimi mur został niemal całkowicie wyeliminowany przez dwie kondygnacje okien: niskich kaplicowych i wysokich oświetlających wspomniane kaplice emporowe. Także korpus nawowy, nieco szerszy od prezbiterium, rozczłonkowano gęstym rytmem okien, lizen i blend. Korpus wieży podzielono na trzy kondygnacje o ścianach ozdobionych dużą ilością dwudzielnych blend z okrągłymi płycinami w podłuczach. Ostatecznie uzyskano zwartą i olbrzymią bryłę o wielkich powierzchniach elewacji, dominującą nad panoramą miasta. Wyróżniała się elewacja południowa, od pierwszej połowy XV wieku posiadająca bardzo dekoracyjny wygląd z licznymi lizenami, wimpergami i płycinami bogato zdobionymi glazurowanymi kształtkami.
Zachodnia fasada kościoła ukształtowana została jako trójosiowa z przyporami w przyziemiu i portalem na osi każdej z naw. Wszystkie portale ozdobiono uskokami i dekoracją z naprzemiennie czarnych i czerwonych cegieł. Środkowy portal wyróżniono wimpergą z kwiatonem, wpisanymi w ażurową płycinę. Na piętrze, ponad portalami umieszczono duże, ostrołuczne, uskokowe okna – północne dwudzielne, pozostałe pięciodzielne. Południowe oflankowano parą blend bliźnich zamkniętych odcinkowo, zwieńczonych jedną dużą i jedną małą okrągłą płyciną. Nad gzymsem na osi nawy głównej nadbudowano czworoboczną wieżę, ujętą po bokach półszczytami naw bocznych z parami tynkowanych blend rozdzielonych lizenami przechodzącymi w sterczyny. Samą wieżę na trzech poziomach bogato udekorowano dwudzielnymi blendami ostrołucznymi z wpisanymi w podłucza blendami kolistymi, przy czym w blendach podłużnych umieszczono prześwity.
Stan obecny
Katedra św. Jakuba należy do wybitnych dzieł gotyku ceglanego, charakterystycznego dla krajów nadbałtyckich. Cechował ją duży stopień nowatorstwa przez co oddziaływała na twórców innych budowli. Jest jednym z najwcześniejszych przykładów zastosowania typu halowego kościoła z obejściem na północy Europy i prawdopodobnie najwcześniejszym przykładem zastosowania wariantu z dwukondygnacyjnymi kaplicami o wysokości równej obejściu.
Po zniszczeniach II wojny światowej zachowały się mury prezbiterium z filarami międzynawowymi, sklepienia obejścia od północy i część sklepień po stronie południowej, fragmenty korpusu nawowego z rzędem kaplic, zwłaszcza w partii południowej, jeden filar międzynawowy (zachodni w północnym rzędzie) oraz mury części zachodniej kościoła wraz z wieżą. Wewnątrz korpusu nawowego nie zachowały się oczywiście średniowieczne sklepienia, które zniszczono już w XVII wieku. Widoczne obecnie krzyżowe i krzyżowo – żebrowe są powojenną rekonstrukcją sklepienia nowożytnego. Niestety część elewacji północnej kościoła nie została odbudowana zgodnie z pierwotnym wyglądem, a nadano jej nowoczesną, nie pasującą do zabytkowej części i brzydką formę. Pozostaje żywić nadzieje, iż zostanie ona kiedyś rzetelnie zrekonstruowana, podobnie jak założony niedawno szczyt wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.