Historia
Kościół Wniebowzięcia NMP i św. Jakuba zaczęto budować w pierwszej połowie XIV wieku, w osadzie która prawa miejskie uzyskała pod koniec XIII wieku, a w 1401 roku otrzymała prawo magdeburskie. Jako pierwsze wzniesione zostało prezbiterium z zakrystią, prawdopodobnie powstałe na miejscu starszego kościoła spalonego przez Krzyżaków w 1331 roku, lub zbudowane nieco wcześniej, a po najeździe jedynie odbudowane i następnie rekonsekrowane przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława w 1335 roku. Prace budowlane nad pseudobazylikowym korpusem i skarbczykiem kościoła ukończono w drugiej połowie XIV wieku.
W pierwszej połowie XV wieku przebudowano korpus nawowy kościoła do popularniejszej wówczas formy halowej. Z pewnością był on już w ogólnym zrębie gotowy w 1451 roku, gdyż wówczas Jan Niemiec z Wrocławia miał wykonać za 32 grzywny we wnętrzu takie same malowidła jak w Tumie pod Łęczycą. Prace wykończeniowe ciągnęły się jednak do lat 90-tych XV wieku, bowiem w 1481 roku cieśla Andrzej z Warty wykonywał prace za 70 grzywien i 17 beczek piwa, w 1483 roku zastąpił go niejaki Jurka ze Lwowa, a w 1487 roku murarz Maciej z Wielunia otrzymał za wypalenie dachówek i cegieł na reperacje 115 grzywien. W pierwszej połowie XVI wieku w kościele założono późnogotyckie sklepienia. Następnie około połowy tamtego stulecia dobudowano renesansową już kaplicę, być może związaną z miejscowym bractwem mansjonarzy.
W 1778 roku kościół i dzwonnicę poddano gruntownej renowacji, przy czym ta druga została przy okazji nadbudowana. Już jednak w 1802 roku kościół spłonął. Jeszcze w 1825 roku jego filary międzynawowe oraz sklepienia nie były naprawione. W 1868 roku dobudowano kruchtę północną i zachodnią, zaś w 1905 roku kruchtę południową. Prace po 1868 roku wiązały się z prowadzoną w stylistyce neogotyckiej odbudową po kolejnym pożarze. Ostatnie gruntowne prace renowacyjne połączone z badaniami świątyni przeprowadzono w XXI wieku.
Architektura
Kościół wzniesiony został z cegły palcówki układanej w wątku gotyckim. Uzyskał formę budowli trójnawowej, czteroprzęsłowej, na planie nieregularnego czworoboku zwężającego się ku zachodowi. Po stronie wschodniej korpusu utworzono dwuprzęsłowe prezbiterium o szerokości nawy głównej, zamknięte przęsłem wielobocznym (pięć ścian ośmioboku). Po stronie północnej prezbiterium usytuowana została zakrystia ze skarbczykiem, natomiast po stronie północnej korpusu w XVI wieku umieszczono prostokątną kaplicę. Kościół pierwotnie posiadał formę pseudobazyliki lub bazyliki, ale w XV wieku po podwyższeniu murów obwodowych korpusu przekształcony został w halę, czyli w budowlę ze wszystkimi trzema nawami równej wysokości.
Całą budowlę opięto przyporami, w zachodnich narożnikach umieszczonymi pod skosem, ale już w narożnikach wschodnich korpusu oraz w narożnikach zakrystii i kaplicy ułożonymi prostopadle do osi wzdłużnej. W korpusie nawowym wszystkie przypory do wysokości około 5,8 metra związano z murem kościoła, lecz powyżej dostawiono do fryzu, co miało miejsce w czasie XV-wiecznego podwyższania murów. Przed podwyższeniem przypory były jednouskokowe i zwieńczone stromymi ceglanymi daszkami. Po podwyższeniu wprowadzone zostały drugie uskoki. Pierwotnie pod okapami dachu naw i prezbiterium poprowadzono fryz tynkowany, który po podwyższeniu murów naw bocznych o 5 metrów znalazł się nieco ponad połową wysokości elewacji. Wtedy też nadbudowane ściany zamknięto gzymsem wieńczącym oraz szerokim pasem otynkowanego fryzu, nieznacznie cofniętym względem lica. Ponadto elewacje całego kościoła już od początku opięte były cokołem.
Pomiędzy przyporami przebito ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna, początkowo stosunkowo wąskie, w nawach bocznych niskie, wysokie w części prezbiterialnej. Po przebudowie korpusu w halę nietypowo stare okna naw bocznych pozostawiono, a wyżej utworzono nowy rząd nieco szerszych okien ostrołucznych o uskokowych ościeżach i spadzistych parapetach. Podobnie ostrołukami zamknięto portale wejściowe, z których zachodni oraz wiodący z prezbiterium do zakrystii uformowano z cegły o jednym wałku, zaś z nawy do kaplicy wałkiem z obu stron. Elewację zachodnią ozdobiono symetrycznie rozłożonymi po bokach wejścia wnękami o ostrołucznych wykrojach i wypełnieniach tynkowych. Fasadę zamknięto trójkątnym, siedmioosiowym szczytem rozczłonkowanym wąskimi, uskokowymi blendami oraz sterczynami. Podobnym szczytem zwieńczono ścianę wschodnią korpusu, zaś półszczyt zakrystii zredukowano do półłucznych blend. Szczyt zachodni od dolnej partii fasady rozdzielał fryz z układanych na skos cegieł.
Wewnątrz korpusu podział na nawy zapewniły czworoboczne filary o dwuuskokowych narożnikach, podpierające ostrołukowe, profilowane uskokami arkady z odsadzką u nasady. Kościół początkowo przykryty mógł być stropem lub otwartą więźbą dachową, choć liczne przypory wskazywałyby, że założenie sklepienia było planowane już od początku, lub że pierwotne sklepienie zostało zniszczone już w średniowieczu. W połowie XVI wieku w prezbiterium i korpusie założono sklepienie sieciowo – gwiaździste, w zakrystii i skarbczyku kolebkowe, a w kaplicy sieciowe. Żebra sklepień korpusu wtopiono bezpośrednio w ściany, w prezbiterium natomiast osadzono na wspornikach. Elewacje wewnętrzne kościoła w średniowieczu pokryte były figuralną dekoracją malarską.
Nad zakrystią znajdować się mogła otwarta na prezbiterium loża kolatorska, gdyż utworzono otwory w północnej ścianie prezbiterium w obrębie przęsła zachodniego oraz we wschodniej ścianie korpusu kościoła. Oba zostały wysoko przebite, na poziomie około 4 metrów nad posadzką, i zamknięte łukami odcinkowymi. W nawie północnej, przed wejściem musiały znajdować się schody lub inne rozwiązanie umożliwiające dogodną komunikację pionową. Być może była to konstrukcja lektorium, które w średniowieczu budowano celem odgrodzenia prezbiterium od nawy, zwłaszcza w kościołach parafialnych ośrodków miejskich o dużym znaczeniu gospodarczym i politycznym.
Na południe od kościoła wzniesiono wolnostojącą, trójkondygnacyjną dzwonnicę, zbudowaną na planie kwadratu o bokach 9,5 x 9,5 metra, opiętą w narożach przyporami. Ściany wieży podzielono w pionie blendami o uskokowych krawędziach, każdą z elewacji na dwie symetryczne części. W przyziemiu ściana poszerzona została od zewnątrz na głębokość lizeny, zaś pod okapem umieszczono profilowany gzyms uskokowy z jednym ćwierćwałkiem. Wewnątrz poszczególne kondygnacje rozdzielono drewnianymi, płaskimi stropami. Otwory okienne zamknięto ostrołukami, a na ostatnim, obniżonym piętrze przebito małe otwory eliptyczne. Ostrołuczny portal wejściowy umieszczono po stronie północnej.
Stan obecny
Kościół zachował się do czasów współczesnych w dobrym stanie, dzięki czemu należy do najcenniejszych zabytków na terenie ziemi sieradzkiej. Przetrwało w pierwotnej formie prezbiterium z zakrystią, korpus nawowy z bryłą przekształconą w okresie późnogotyckim i średniowieczny układ przestrzenny, powiększony o neogotyckie kruchty od południa i zachodu (przy korpusie) i północy (przy zakrystii). W czasie nowożytnej renowacji uzupełnione zostały sterczynami i okrągłymi przeźroczami szczyty. Wtedy też utworzono nowe wysokie okna w korpusie nawowym. W prezbiterium natomiast okna skrócono o jeden metr i przemurowano cegłą maszynową ich łuki, choć nowy kształt utworzono podobny do oryginalnych. Ponadto wschodnie okno prezbiterium całkowicie zamurowano, podobnie jak okna zachodnie korpusu. Wieża po południowej stronie kościoła została w okresie nowożytnym podwyższona i przebito w jej przyziemiu nowe wejście.
Wewnątrz kościoła widoczne są późnogotyckie sklepienia z połowy XVI wieku. Z dawnego wyposażenia i wystroju zachowała się częściowo gotycka polichromia na środkowych filarach międzynawowych, ukazująca między innymi Ukrzyżowanie, św. Franciszka z pejzażem i architekturą w tle i śpiącym zakonnikiem. Ponadto na ścianie południowej nawy przetrwały malunki przedstawiające biskupa i diabły. Warto zwrócić uwagę na kute drzwi z XV wieku do zakrystii. Na poddaszu kaplicy zachowało się w całości zamurowane oryginalne okno korpusu z XV wieku, ale jest ono niewidoczne w trakcie zwykłych wizyt w kościele. Ciężko dostrzegalne są również relikty oryginalnych okien na północnej elewacji korpusu nawowego z boku kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Cechosz S., Holcer Ł., Średniowieczny kościół parafialny w Szadku i jego renesansowa kaplica, „Biuletyn Szadkowski”, 15/2015.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.