Historia
Początki Świecia sięgają wczesnego średniowiecza, kiedy to istniał tu słowiański gród, należący u progu XIV wieku do pomorskiego księcia Świętopełka. W 1309 roku gród ten został wraz z całym Pomorzem Wschodnim zdobyty przez Krzyżaków, a w 1320 roku zaadoptowano go na siedzibę komturstwa. Zamek murowany zbudowano na surowym korzeniu w latach 1335-1350, choć prace wykończeniowe i budowlane na podzamczu ciągnęły się przez parę kolejnych lat. Po powstaniu zamek w Świeciu uważany był za kluczową warownię w systemie obronnym krzyżackiego Pomorza Gdańskiego, a komturstwo świeckie stało się jednym z najbardziej wpływowych w całym państwie zakonnym. O strategicznym znaczeniu zamku może świadczyć fakt, iż już w 1377 roku wyposażono go w broń palną. Był to wówczas dopiero drugi krzyżacki zamek (pierwszym był zamek w Lipienku), który posiadał tak nowoczesne uzbrojenie.
W 1410 roku w trakcie Wielkiej wojny z zakonem krzyżackim zamek oblegany był przez wojska polskie. W czasie wojny trzynastoletniej znalazł się przejściowo w rękach sił antykrzyżackich i uległ znacznym zniszczeniom w trakcie walk. W latach 1461-1502 zamek był własnością rady miejskiej Torunia z której polecenia odbudowano m.in. górną część wieży północno – zachodniej. W latach 1508-1772 był siedzibą urzędów starościńskich. W drugiej połowie XVI wieku został przebudowany w stylu renesansowym przez kasztelana chełmińskiego Jerzego Konopackiego. W 1664 roku spłonął i zaczął stopniowo ulegać destrukcji. Po 1772 roku władze pruskie podjęły rozbiórkę, lecz na szczęście została ona przerwana i od 1859 zaczęto prace zabezpieczające. Częściowa odbudowa twierdzy nastąpiła po II wojnie światowej.
Architektura
Zamek został usytuowany w widłach rzek Wisły i Wdy, jako założenie dwuczłonowe, składające się z domu konwentu (zamku górnego) oraz podzamcza. Od zachodu dostępu do niego broniło ufortyfikowane miasto, przeniesione z pierwotnej lokalizacji na skarpie po 1338 roku. Oryginalnie w średniowieczu Wisła płynęła niemal pod samymi murami zamku, a brzeg Wdy, w przeciwieństwie do stanu obecnego, oddalony był o około 30 metrów. Po wschodniej stronie zamku, przy ujściu Wdy, znajdowała się naturalna trójkątna ostroga. Od zachodu przedzamcze poprzedzała szeroka na blisko 40 metrów fosa, łącząca nurt Wdy i Wisły. Kolejna osłaniała z trzech stron zamek górny, jednak nie była połączona na całej szerokości z Wisłą, gdyż od wschodu zamykał ją wał-grobla. Prawdopodobnie brzegi fos po stronie północnej i wschodniej ocembrowano drewnem lub otoczono palisadą. Być może nie były one stale wypełnione wodą, którą wpuszczano w miarę potrzeby przez przepusty.
Obwiedzione murem przedzamcze mierzyło około 95 x 90 metrów. Na środku załamanego odcinka muru zachodniego znajdowała się czworoboczna wieża, flankująca bramę wjazdową, umieszczoną po jej południowej stronie. Zabudowę dziedzińca podzamcza stanowił dom komtura, stojący od strony Wisły, przy kurtynie południowej. Musiał być to spory budynek, gdyż był podpiwniczony, na parterze mieścił pomieszczenia świeckich rycerzy służebnych (dienerów), a na piętrze mieszkanie komtura. W sąsiedztwie, a więc również od południa, znajdowała się także stajnia, natomiast wzmiankowany w źródłach karwan, jeżeli nie można utożsamiać go ze wspomnianą stajnią, musiał znajdować się przy kurtynie północnej. Poza powyższymi budynkami funkcjonowała jeszcze obora, prawdopodobnie wzniesiona po stronie zachodniej. Oprócz niej na przedzamczu znajdować musiały się też inne obiekty gospodarcze (np. kuźnia), których położenie jest nieznane. Najprawdopodobniej wraz z infirmerią usytuowana była od północy.
We wschodniej części podzamcza znajdowała się brama prowadząca na drewniany most, oparty na murowanych filarach bądź drewnianych słupach. Za mostem (w linii parchamu) znajdowała się kolejna brama z furtą. Przy niej zwodzony most był podnoszony na łańcuchach. Parcham przecinała w tym miejscu szyja bramna z brukowaną nawierzchnią, a w bocznych murach znajdowały się furty prowadzące na międzymurze.
Zamek górny miał regularny plan kwadratu o boku około 51 metrów. Brama wjazdowa znajdowała się w kurtynie zachodniej i poprzedzona była szyją oraz mostem prowadzącym na przedzamcze. Założenie planowane prawdopodobnie początkowo jako czteroskrzydłowe, otrzymało ostatecznie dwa duże prostopadłe względem siebie skrzydła. Główne, północne o szerokości około 13 metrów stanęło równolegle do rzeki Wdy. Miało trzy kondygnacje i było podpiwniczone. Na piętrze znajdowała się kaplica ze sklepieniem żebrowym, prawdopodobnie gwiaździstym, a od zachodu umieszczono analogicznie sklepiony refektarz. Ten ostatni ogrzewany był znajdującym się poniżej piecem typu hypocaustum. Wyżej znajdowała się kondygnacja magazynowo – obronna. Piwnicę i przyziemie stanowiły wielkie sale bez murowanych podziałów wewnętrznych. Pierwsza sklepiona była krzyżowo, a parter kolebkowo. Pierwotnie te wielkie przestrzenie posiadały jednak przepierzenia w postaci ścianek wykonanych z nietrwałych materiałów. Skrzydło wschodnie także było podpiwniczone. W jego południowej części znajdowało się pomieszczenie przykryte sklepieniem kolebkowym, ale i ze śladami niezrealizowanego sklepienia krzyżowego. Przypuszcza się, iż skrzydło to mieściło na piętrze dormitorium oraz być może refektarz. Parter był natomiast podzielony na dwa wnętrza, przy czym w północnym znajdował się piec z kominem. W średniowieczu w piwnicy być może mieścił się browar, a na parterze słodownia i piekarnia. Mniejsze budynki znajdowały się także po stronie zachodniej i południowej dziedzińca, lecz zachodni sięgał tylko do wysokości przejazdu bramnego. Oba nie były podpiwniczone. Do niedawna uważano iż pochodziły z okresu pokrzyżackiego, jednak badania wykazały iż fundamenty pochodzą ze średniowiecza. W przyziemiu południowego skrzydła znajdowała się kuchnia. Skrzydło to posiadało również najpewniej magazynowe poddasze, dostępne schodami biegnącymi w grubości ściany. Przykrywał je najprawdopodobniej dach pulpitowy oparty o mur obwodowy. Dziedziniec o wymiarach 26×26 metrów otaczały krużganki, lecz jedynie przy skrzydle północnym i wschodnim. Krużganki posiadały murowane filary, które nie wiadomo czy ukończono. Nie były zwieńczone sklepieniami, a jedynie drewnianym chodnikiem na poziomie parteru.
W narożnikach zamku górnego stanęły cylindryczne wieże, związane z murami obronnymi i wysunięte w trzech czwartych przed ich lico. Główna o największej średnicy wynoszącej 10,2 metra i wysokości 34 metrów, pełniła rolę bergfriedu, znajdowała się w narożniku północno – zachodnim. Wejście do niej prowadziło przez zwodzony mostek na wysokości 14-15 metrów, a górę zwieńczono machikułami. Trzy pozostałe wieże (a w zasadzie baszty) były znacznie niższe, mniej więcej tej samej wysokości co mury obwodowe. Powiązane były ściśle z zabudową i murem obwodowym, były dostępne z budynków, a ich ganki obronne połączono z tymi na murach. Korpus zamku z czterech stron otaczał mur zewnętrzny tworzący parcham. Jego narożniki wzmacniały ryzality, ale wysuwały się one przed lico muru jedynie na około 30–50 cm, a więc nawet nie o grubość ściany. Po południowej stronie zamku znajdowało się gdanisko. Korytarz biegł do niego na przedłużeniu wschodniego krużganka, a następnie przez ganek na arkadzie nad międzymurzem. Wieża danskeru wznosiła się na brzegu nad Wisłą, była więc dostawiona do zewnętrznego lica muru obronnego, jako najbardziej typowe rozwiązanie dla zamków pruskich, np. w Grudziądzu, czy Malborku.
Zamek w Świeciu jest jedynym powstałym do połowy XIV wieku, spośród konwentualnych zamków krzyżackich, przykładem zastosowania techniki flankowania przedpola i bramy z wysokiej, cylindrycznej wieży zaopatrzonej w wydatne machikuły. Wynikało to z faktu, iż do XIII wieku zdobycie zamków krzyżackich było poza technicznymi możliwościami potencjalnych przeciwników: Prusów i Litwinów. Wraz ze zmianą sytuacji politycznej i nowym przeciwnikiem – Polską, zaczęto dostrzegać potrzebę rozwoju fortyfikacji. W rezultacie po wzniesieniu zamku o nowym kształcie w Świeciu, powstały następnie warownie w Brodnicy, Bytowie i Barcianach o nowocześniejszych możliwościach obrony. Zamek w Świeciu powstał zapewne przy udziale architekta pochodzenia nadreńskiego, który przejął rozwiązania stosowane już w Prusach (zamek konwentualny) i wzbogacił je o elementy występujące poza granicami krzyżackimi (wieża flankująca na planie koła, machikuły).
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się częściowo odbudowane skrzydło północne z główną wieżą zwieńczoną machikułami i wieżą północno-wschodnią. Ze skrzydła wschodniego przetrwały jedynie przesklepione pomieszczenia piwniczne, ocalały także dolne partie wszystkich pozostałych baszt oraz krótkie fragmenty murów obwodowych. Zamek udostępniony jest do zwiedzania w sezonie letnim w każdy dzień poza poniedziałkiem w godzinach od 10.00 do 18.00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Zamek w Świeciu. Topografia i technika budowy zamku krzyżackiego, „Komunikaty mazursko-warmińskie” nr 2 (300), Olsztyn 2018.