Historia
Zamek został zbudowany na początku XIV wieku, zapewne w związku z przeprowadzoną wówczas lokacją miasta, która stała się impulsem do budowy także miejskich obwarowań. Fundator obu inwestycji nie jest znany, ale zapewne był to jeden z książąt śląskich. Gdy w 1329 roku zamek został po raz pierwszy wspomniany w źródłach pisanych, należał do księcia żagańskiego Henryka IV. Nazwa osady po raz pierwszy odnotowana została w 1302 roku, gdy wspomniano niejakiego Gniewomira ze Świebodzina, przypuszczalnie sędziego poznańskiego z rodu Wezenborgów. Nie wiadomo jednak czy dotyczyła wsi, miasta czy może zamku. Dopiero w 1319 roku odnotowano Świebodzin jako miasto (Stadt und waz dazu gehoret), już w posiadaniu książąt śląskich.
Świebodzin (Schwiebus) znajdował się na terenie księstwa głogowskiego, które w 1329 roku Henryk żagański oddał w lenno Janowi Luksemburskiemu. Gdy w 1378 roku nastąpił podział księstwa głogowskiego miasto i zamek znalazły się w dzielnicy żagańskiej Henryka starszego. W 1488 roku Świebodzin znalazł się wśród miast i zamków opanowanych przez Jana II żagańskiego, a w 1491 roku król czeski Władysław Jagiellończyk przekazał ziemię głogowską wraz ze Świebodzinem polskiemu Janowi Olbrachtowi. Na początku XVI wieku Zygmunt Jagiellończyk rozpoczął zwyczaj przekazywania zamku w zastaw. Wpierw w 1506 roku otrzymał go Jan Nostitz, a następnie po trzech latach Władysław Jagiellończyk nadał Świebodzin braciom Janowi i Wacławowi Haugwitzom. W 1541 roku Świebodzin miał spustoszyć pożar, z którego ocalało tylko Przedmieście Głogowskie i zamek.
W drugiej połowie XVI wieku ówczesny właściciel zamku, Maksymilian Knobelsdorf, przebudował go w stylu renesansowym. Kolejne przekształcenia nastąpiły w trakcie odbudowy ze zniszczeń poniesionych w trakcie wojny trzydziestoletniej. W roku 1699 zamek w ramach zastawu przejęły cysterki z Trzebnicy. Od tego momentu zaczął on tracić znaczenie i obronny charakter, stając się centrum administracyjnym cysterskich dóbr. W XIX wieku zamek przekształcono w szpital, co doprowadziło do kolejnych prac budowlanych zmieniających jego oryginalny wygląd. Był to również okres w którym rozebrano większość dawnych obwarowań miejskich.
Architektura
Świebodzin założony został w dolinie polodowcowej Ołoboku, strugi która łączyła szereg jezior po wschodniej i zachodniej stronie miasta z rzeką Gniłą Obrą. Miasto usytuowano na niewielkim wzniesieniu, leżącym pośród zabagnionych i podmokłych terenów ułatwiających obronę. Po jego stronie północnej przepływał Ołobok, wykorzystywany do nawadniania fos, na wschód od miasta rozlany w jezioro Zamecko. Ponadto od północy i południa krawędzie doliny tworzyły spore różnice wysokości terenu, dochodzące nawet do 35 metrów.
Pierwotny zamek usytuowany był we wschodniej części średniowiecznego miasta, na niewielkim wzniesieniu opadającym w kierunku zagłębienia jeziora Zamecko. Od strony miasta zamek zabezpieczał nawodniony przekop, łączący się z zewnętrzną fosą okalającą miejskie mury obronne. Wjazd do zamku prowadził od strony północnej przez bramę zaopatrzoną w zwodzony most, za którą znajdowało się niewielkie podzamcze z zabudową gospodarczą.
Zabudowa zamku prawdopodobnie składała się z jednego lub dwóch skrzydeł budynków mieszkalnych, a w narożniku południowo – wschodnim umieszczona była cylindryczna wieża główna, wystająca poza lico muru obwodowego. Ponadto na rycinie z początku XVII wieku uwieczniono dwie mniejsze cylindryczne wieżyczki usytuowane w narożnikach zamku od strony miasta. Część z budynków mieszkalnych mogła mieć górne kondygnacje wzniesione w konstrukcji szkieletowej. Zwieńczone były one dachami dwuspadowymi.
Obwarowania miejskie wzniesiono na planie zbliżonym do okręgu. Składały się one z nawodnionej fosy oraz kamienno – ceglanego pierścienia muru. Obwód wzmacniało paręnaście czworobocznych baszt, początkowo otwartych od strony miasta, w późniejszym okresie zamykanych tylną ścianą. W pierścieniu obwarowań znajdowały się także wyższe baszty podkowiaste oraz cylindryczne, usytuowane w kluczowych miejscach w pobliżu bram wjazdowych. Do miasta początkowo prowadziły dwie bramy: Krośnieńska od południa i Frankfurcka po stronie północnej, a od XVI wieku także trzecia brama zachodnia zwana Nową.
Stan obecny
Relikty średniowiecznego zamku przetrwały jedynie w obrębie obecnego szpitala, w południowo – wschodnim skrzydle jego zabudowań. Zachowały się również niedługie fragmenty obwarowań miejskich, zwłaszcza po stronie północnej i południowej. Najefektowniejszy odcinek znajduje się w pobliżu ul. Wałowej, gdzie ujrzeć można jedną z baszt zwaną Kamienną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.