Historia
Pierwsza wzmianka o Świebodzinie (niem. Schwiebus) odnotowana została w źródłach pisanych w 1304 roku, zaś o miejscowej farze w 1334 roku, kiedy to wspomniany został świebodziński pleban imieniem Werner. Była to wówczas zapewne niewielka budowla drewniana, pod wezwaniem św. Piotra, być może zastąpiona kościołem murowanym około połowy XIV wieku, uposażonym przez księcia Henryka w 1379 roku. W pierwszej ćwierci XV stulecia został on gruntownie przebudowany w trójnawowy kościół halowy, przy czym prace zrealizowano w dwóch etapach z krótkim odstępem czasu pomiędzy nimi. W pierwszym powstało prezbiterium obejmujące dwa przęsła wraz z obejściem, w drugim kolejne dwa przęsła korpusu. Następnie budowlę w pierwszej i drugiej połowie XV wieku powiększano, stopniowo dobudowując kaplice i zakrystię.
Średniowieczny kościół w późnogotyckiej formie przetrwał do wielkiego pożaru, który zniszczył Świebodzin w 1541 roku. Ogień strawić miał wówczas hełm wieży wraz z dzwonami oraz dach świątyni. W czasie odbudowy, którą w roku 1546 mieszczanie zlecili panom Valentinowi Georgowi, Jakubowi Curtio (Kurtius) i Thomasowi Heintzo, kościół został powiększony o czwartą nawę od strony północnej i kaplicę z emporą od strony południowej. Założono też sklepienia, prawdopodobnie wzorowane na budowlach sakralnych z obszaru Dolnych Łużyc (kościół św. Mikołaja w Cottbus, kościół farny w Lubsku). Prace budowlane zakończono w 1555 roku, ale w kolejnych latach trwało uzupełnienie wyposażenia (np. w 1589 roku rzeźnik imieniem Nisch ufundował ambonę zamówioną w Lipsku).
W 1570 roku kościół przejęli ewangelicy, urzędujący aż do 1654 roku, gdy parafia przeszła pod zwierzchnictwo biskupstwa wrocławskiego. Nieco wcześniej, w 1637 roku, pożar zniszczył dachy i wieżę kościoła. W drugiej połowie XVII wieku prowadzono prace naprawcze po kolejnym pożarze z 1660 roku. W drugiej połowie XIX wieku kościół znajdował się w złym stanie, przez co rozebrano gotycką wieżę. Ówczesny proboszcz zlecił prace remontowe, przeprowadzone w latach 1855-1857 pod kierunkiem wrocławskiego architekta A. Langera. Choć były one przeprowadzone na dużą skalę, to jednak dzięki talentowi autora, cechowały się dużym wyczuciem historycznych form.
Architektura
Kościół zbudowano w północno – wschodniej części miasta, blisko murów obronnych, ale nie w bezpośredniej styczności z nimi, w kwartale przyległym do północno – wschodniego narożnika placu rynkowego. W XV wieku kościół był trójnawową halą na planie prostokąta o wymiarach 31 x 27 metrów, z wieżą od strony zachodniej oraz z trójnawowym prezbiterium zamkniętym pięciobocznie, wyposażonym w obejście, nie wyodrębnionym zewnętrznie z bryły. Jeszcze w pierwszej połowie XV wieku po stronie północno – wschodniej do obejścia dostawiono zakrystię z małą kaplicą od zachodu, zaś od południa, w trzecim przęśle od zachodu, wzniesiono jednokondygnacyjną kaplicę na planie wieloboku, z trójbocznym zamknięciem od strony południowej. W drugiej połowie XV wieku kaplica ta oraz zakrystia zostały podwyższone o dodatkowe kondygnacje, przy czym nad zakrystią znalazło się pomieszczenie biblioteki. Przed połową XVI wieku kościół został powiększony o czwartą, czteroprzęsłową nawę od strony północnej i aneks od strony południowej. Ten ostatni mieścił pierwotnie kaplicą oraz kruchtą w przyziemiu, a emporę na piętrze. W związku z budową czwartej nawy, rozebrano XV-wieczną kaplicę, która stała po zachodniej stronie zakrystii.
Elewacje kościoła, wzmocnione od zewnątrz uskokowymi przyporami, przepruto wysokimi, obustronnie rozglifionymi, ostrołucznymi oknami, w części prezbiterialnej wyróżnionymi w podłuczach ceramicznymi profilami w postaci półwałków. Pod oknami poprowadzono gzyms kapnikowy oraz cokół. Od zachodu każdą z flankujących wieżę naw bocznych prawdopodobnie ozdobiono szczytami z dekoracją sterczynowo – blendową. Ściany szczytowe pozbawione były otworów okiennych, ale w północnej ukształtowano wysoką wnękę nakrytą podwójnym łękiem ostrołucznym opartym na ceglanym wsporniku. W linii północnych filarów międzynawowych, w narożniku między wieżą a nawą, umieszczono spiralną klatkę schodową, prowadzącą z przyziemia na chór muzyczny oraz na strych. Doświetlały ją dwa ostrołukowe okna. Do kościoła pierwotnie prowadziły co najmniej dwa wejścia: zachodnie na osi nawy głównej oraz południowe w drugim przęśle od zachodu. Oba portale zamknięte zostały ostrołucznie. Po dobudowaniu nawy północnej umieszczono tam kolejny ostrołuczny, profilowany wałkiem portal.
Wieżę zachodnią założono na planie zbliżonym do kwadratu, z kruchtą w przyziemiu dostępną zapewne przez arkadę od strony fasady. Podział na kondygnacje jej elewacji wyznaczały otwory okienne. Pierwszą doświetlały niewielkie okna kwadratowe, a dwie najwyższe wysokie otwory ostrołuczne. Narożniki ścian, południowej, zachodniej i zapewne północnej, podpierały prostopadłe przypory. Zwieńczenie stanowił wysoki ostrosłupowy hełm, u podstawy którego umieszczono balustradę w formie blankowania.
Wewnątrz korpusu kościoła podział na nawy zapewniły ośmioboczne filary, nad którymi rozpostarto ostrołuczne, obustronnie profilowane łuki arkad. Ostrołuczne były też wnęki w których umieszczono okna. Krawędzie tych wnęk wymurowano z kształtek ze ścięciem i oparto na gzymsie stanowiącym krawędź parapetu. Odmiennie ukształtowano ścianę do której miała przylegać od zewnątrz zakrystia, dostępna portalem z odcinkowym zamknięciem. Nawy pierwotnie nakryte były sklepieniami pozornymi, drewnianymi, podwieszanymi do więźby dachowej. W ramach odbudowy po pożarze z 1541 roku korpus zwieńczono bogatymi sklepieniami późnogotyckimi. Sklepieniem gwiaździstym zwieńczono dodatkową, czwartą nawę, otwartą na starszą część kościoła ostrołucznymi arkadami, wyprowadzonymi z wydłużonych w planie, ośmiobocznych filarów, utworzonych z dawnego muru obwodowego. W korpusie żebra opuszczono na opory wykute w murach obwodowych oraz u nasady arkad międzynawowych. Czasze założono niżej niż w starszym sklepieniu pozornym, przecinając górne partie ostrołucznych wnęk ścian obwodowych. W nawie głównej wprowadzono żebra o profilu gruszkowym, w bardzo bogatym układzie sieciowo-gwiaździstym wypełniającym całość powierzchni pól, natomiast w nawach bocznych założono żebra tworzące zróżnicowane rysunki gwiaździste. Kolorystykę tworzyły malowane na szaro żebra (być może z malowanymi na biało fugami) oraz bielone wysklepki.
Sklepieniem żebrowym osadzonym na wspornikach nakryta była zakrystia. Wnętrze kaplicy wielobocznej, dostępnej przez arkadę przebitą w murze obwodowym korpusu kościoła, nakryto w przyziemiu sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz gwiaździstym, o żebrach gruszkowych w przekroju. Oparto je na graniastych wspornikach osadzonych w narożach przypór korpusu oraz wielobocznego zamknięcia. Zworniki ozdobiono gładkimi tarczami, zapewne o malowanych herbach. Podobnymi zwornikami udekorowano też przecięcia żeber sklepienia krzyżowego na piętrze kaplicy. W XVI wieku zakrystię nakryto sklepieniem gwiaździstym.
XVI-wieczna, prostokątna kaplica południowa, wyposażona w jedno ostrołuczne okno południowe w przyziemiu, wewnątrz uzyskała sklepienie gwiaździste oparte na narożnych służkach. Sąsiednia kruchta przykryta została sklepieniem kryształowym. Górną kondygnację aneksu tworzyło dwuprzęsłowe wnętrze, oświetlane dwoma oknami od południa i jednym od zachodu, otwarte na korpus dwoma ostrołucznymi arkadami. Nad wnętrzem założono sklepienie gwiaździste, które oparto na oporach wykutych w murach pierwotnego korpusu oraz ukształtowanych podczas wznoszenia ścian obwodowych.
Stan obecny
Bryła i układ kościoła gotyckiego zostały zmodyfikowane w okresie nowożytnym, zwłaszcza w trakcie prac z XIX wieku, choć wszystkie zmiany neogotyckie połączono dość zgrabnie z oryginalnymi partiami kościoła. Od południa dostawiono wieżyczkę schodową, elewacje ozdobiono nad oknami fryzem, zaś zachodnią część budowli gruntownie przebudowano, dostawiając na miejscu rozebranej wieży arkadową kruchtę i umieszczając na osi wielki maswerk flankowany dwiema strzelistymi wieżyczkami (przetrwała jedynie gotycka spiralna klatka schodowa, zaś z dolnych partii wieży utworzono obecne przypory). Ponadto założono neogotyckie szczyty nad wszystkimi nawami i niektórymi kaplicami, a od północy utworzono małą kruchtę. Dla odmiany późnogotycka kruchta południowa została przekształcona w kaplicę, za sprawą zamurowania zewnętrznego wejścia. Nowożytnych przekształceń nie uniknęła zakrystia po północno – wschodniej stronie kościoła, podwyższona, z powiększonym oknem na parterze i wyposażona w neogotycką wieżyczkę schodową. We wnętrzu największe zmiany to nowy profil obramień wnęk ścian obwodowych, wprowadzenie dodatkowych lizen oraz wsporniki na filarach partii prezbiterialnej u podstawy spływów sklepień. Chór muzyczny z zachodniego zamknięcia nawy głównej przeniesiono na emporę nad kaplicami południowymi. Oprócz zachowanych późnogotyckich sklepień, z pierwotnego wyposażenia godny uwagi jest późnogotycki tryptyk z XVI wieku oraz późnogotycka Pasja umieszczona na belce tęczowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Legendziewicz A., Od gotyku do neogotyku – przemiany architektury kościoła parafialnego pw. św. Michała Archanioła w Świebodzinie między XV stuleciem a połową XIX wieku, “Wiadomości Konserwatorskie”, 74/2023.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.