Świdnica – kościół św Stanisława i Wacława

Historia

   Budowę kościoła rozpoczęto w pierwszej połowie XIV wieku, po pożarze miasta z 1313 roku z którego ocalała wcześniejsza świątynia stojąca na tym miejscu. Musiała ona być już murowana, gdyż jako drewniana nie miałaby szans na przetrwanie katastrofy. Na decyzję o budowie nowego, większego kościoła wpływ musiał mieć szybki rozwój osady, przeniesionej w połowie XIII wieku na prawo niemieckie. Przygotowania do tego wielkiego przedsięwzięcia podjęto zapewne dużo wcześniej, o czym świadczyć może wystawienie przez papieża listów odpustowych już w latach 1288-1303 oraz zapisanie przez pisarza Henryka w 1323 roku pół marki czynszu na budowę kościoła parafialnego. Parę lat później w okresie rządów Bolka II w 1327 roku udzielono odpustu tym wszystkim, którzy przyczynili się do budowy, ozdoby i oświetlenia świątyni. Położenie kamienia węgielnego tradycja przypisała Bolkowi II Świdnickiemu w 1330 roku.
   W 1353 roku ukończono budowę prezbiterium kościoła, a w 1385 roku przeprowadzono rozliczenie między reprezentantem miasta, Mikołajem Lewe a mistrzem Apeczem, strycharzem. Pracami budowlanymi prawdopodobnie kierował murarz i kamieniarz mistrz Jakub, ten sam który nadzorował budowę kościoła parafialnego w Strzegomiu. Roboty budowlane w Świdnicy ciągnęły się jeszcze przez cały XV wiek: w 1405 roku odnotowano darowizny na budowę wieży, w 1410 roku datki na naprawy przy nawie bocznej, w latach 1456-1468 udzielano odpusty celem uzyskania funduszy na rozbudowę, w 1486 roku odnotowano położenie dachów. Dopiero w 1525 roku zakończono wznoszenie jednej z dwóch zaplanowanych wież. Jej budowniczym był kamieniarz Piotr Czeyn (Zehin), jeden ze zdolniejszych mistrzów z Saksonii. Drugiej, północnej wieży nigdy nie zdołano ukończyć.
   W 1532 roku jeden z radnych miejskich wszedłszy na wieżę południową, gdzie przechowywano zapasy broni, niechcący wywołał pożar od którego spłonęły dachy i runęły sklepienia, a następnie zawalił się również szczyt zachodni. Prace nad powtórnym zasklepieniem świątyni powierzono Łukaszowi (Lucasowi) Schleierweberowi, który podobno zadanie to wykonał wraz z siedmioma robotnikami w bardzo krótkim terminie 14 tygodni. Wkrótce też w 1546 roku w odnowionej ścianie zachodniej umieszczono olbrzymie okno, wymieniono gontowe pokrycie dachu na dachówki oraz wyremontowano wieżę.
   W latach 1561-1629 kościół był użytkowany przez ewangelików. W 1662 roku patronat nad świątynią po długim sporze z trzebnickimi klaryskami objęli jezuici, którzy na przełomie XVII i XVIII wieku dokonali barokizacji wnętrza. Po sekularyzacji zakonu jezuitów kościół został w latach 1757-1772, za zgodą władz pruskich, zamieniony na magazyn zbożowy. Spowodowało to konieczność gruntownej renowacji, przeprowadzonej w latach 1893-1895. Niestety z jej powodu kościół utracił wiele oryginalnych elementów architektonicznych. Przekuto między innymi portale zachodnie, pomalowano wnętrze farbami olejnymi i zniszczono kamieniarkę schodów wiodących do górnej kaplicy Mariackiej.

Architektura

   Kościół usytuowano w południowo – wschodnim narożniku miasta, w bliskiej odległości od murów obronnych. Został wzniesiony jako orientowana, okazała trzynawowa, siedmioprzęsłowa bazylika, zbudowana z cegły w wątku gotyckim (korpus nawowy, prezbiterium) na cokole z kamienia łamanego, a także z dokładnie opracowanych kwadr, zasadniczego materiału konstrukcyjnego i dekoracyjnego w fasadzie zachodniej i wieży. Prezbiterium kościoła nie zostało wyróżnione z bryły zewnętrznej, natomiast po stronie wschodniej nawę główną zamknięto pięciobokiem, a nawy boczne trójbocznie. Fasadę zachodnią zdominowała pięciokondygnacyjna wieża o wysokości 103 metrów. Drugiej, północnej wieży nigdy nie ukończono, doprowadzając ją zaledwie do wysokości dachu naw bocznych. Do naw bocznych dobudowano w XIV i XV wieku  zakrystię i tzw. Chór Mieszczański po stronie południowej, od północy bibliotekę i kruchtę oraz 6 kaplic od północy i południa. Kościół ostatecznie uzyskał bardzo duże rozmiary: nawa główna 71 metrów długości, 10 metrów szerokości i 25 metrów wysokości.
   Kościół rozświetlały wstawione pomiędzy uskokowe przypory okna ostrołuczne, z których największe znalazło się od zachodu na osi nawy głównej, wypełnione ośmiodzielnym maswerkiem z połowy XVI wieku, dzielonym na dwie symetryczne części grubą, rozwidlającą się laską. Otrzymało ono imponujące wymiary: 18 metrów wysokości i 9 metrów szerokości. Wyróżniono również pięć bardzo wysokich i wąskich okien prezbiterialnego zamknięcia nawy głównej, przeprutych niemal na całej wysokości i podkreślających smukłość proporcji nawy. Światło do naw bocznych wpadało jedynie poprzez okna kaplic, których większość otwarta została na wnętrze kościoła całą swą szerokością. Elewacje zewnętrzne kościoła posadowiono na cokole z profilowanym gzymsem, ponadto opięto gzymsem koronującym z rzygaczami. Wieżę na kondygnacje rozdzieliły gzymsy kordonowe.
   Wejście do kościoła umieszczono w czterech portalach zachodnich z około 1421 roku (data wykuta przy postaci św. Wacława w północnym narożniku). Wszystkie one otrzymały ostrołuczne zamknięcia laskowanych ościeży oraz (oprócz portalu południowego) wimpergi z żabkami. Na wspornikach drzwiowych osadzono płaskorzeźbione symbole ewangelistów, a w tympanonie portalu wieżowego scenę ukrzyżowania. Każdy z portali oflankowano wiązkami smukłych kolumienek z liściastymi kapitelami, które stały się oparciem dla rzeźbionych postaci patronów kościoła. Nakryto je okazałymi baldachimami najeżonymi sterczynami, żabkami i kwiatonami. Odmiennie ukształtowany został portal umieszczony w ścianie północnej kościoła. Otrzymał on ostrołuczną i profilowaną formę, w górnej części wypełnioną maswerkiem o potrójnym trójliściu, który wsparto na figuralnych, bardzo drobnych konsolach. Ich tematyka co ciekawe była satyryczna, prawdopodobnie chodziło o przedstawienie Arystotelesa i Filis oraz Samsona i Dalili. Przedstawienia figuralne (o większej niż naturalna wysokości) umieszczono również na ostatniej kondygnacji wieży, przechodzącej w ośmiobok. Umocowano tam po rogach kolumienki, na których ustawiono figury świętych, wykute w kamieniu tylko od strony frontalnej i bocznej. Ich plecy natomiast wybrano by zmniejszyć ciężar.
   Pod prezbiterium w trakcie prac z końca XIV lub początku XV wieku umieszczono dwunastoboczną kryptę przypominającą kaplicę. Spowodowała ona wyraźne wyniesienie prezbiterium i głównego ołtarza nad poziom kościoła i ich doskonałą widoczność z najdalszych miejsc wnętrza. Jej sklepienie gwiaździste wsparto na okrągłym filarze, w którym koncentrycznie zbierały się wszystkie żebra. Drugie końce żeber osadzono na przyściennych konsolach o kształcie wykonanych z piaskowca masek (przetrwało ich jedynie sześć). Część dwunastoboczna krypty została połączona z pomieszczeniem ośmiobocznym, które pełniło rolę przedsionka dostępnego z zewnątrz. Żebra przedsionka zbiegały się koncentrycznie do środkowego zwornika, a drugimi końcami spływały i wtapiały się w ściany. Jako że krypta została częściowo wgłębiona w ziemię, światło do niej dochodziło jedynie poprzez ostrołuczne okna, w przedsionku dwudzielne i z maswerkami, we właściwej krypcie nieco uproszczone, osadzone w głębokich glifach.

   W czasie gotyckiej rozbudowy, w drugiej ćwierci XIV wieku, do południowej ściany nawy bocznej, pomiędzy jej przyporami dobudowane zostały kaplice Sachenkirchów i rodziny Löwe (przy piątym i siódmym przęśle od zachodu). W kolejnej fazie, pod koniec XIV stulecia pomiędzy nimi wzniesiono dwukondygnacyjną kaplicę Mariacką, którą otwarto do wnętrza dwoma ostrołukowymi arkadami na dolnej kondygnacji i szeroką arkadą u góry. Pomiędzy 1450 a 1468 część dolna kaplicy przykryta została czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym i trójdzielnym przeskokowym, opartym na przyściennych wspornikach i jednym centralnie ustawionym, ośmiobocznym słupie z profilowaną bazą. Nie otrzymał on głowicy, natomiast strefę kapitelową utworzono profilowaną wąską płytą, w którą wtopiono powłoki sklepienne. Konsekwencją zmiany sklepienia dolnej kaplicy Mariackiej było powstanie nowego poziomu użytkowego w kaplicy górnej. Powiększono go dobudowując na północy wchodzącą w przestrzeń południowej nawy bocznej emporę z kamienną, ażurową balustradą zwieńczoną szerokim parapetem w formie gzymsu. Powstał w ten sposób tzw. Chór Mieszczański, któremu nadano wyjątkowo bogatą formę późnogotycką. Empora wsparta została na czterech arkadach, osadzonych na smukłych profilowanych filarach wzbogaconych kolumienkami ze sterczynami i tarczą herbową. Łęki arkad zwieńczono wimpergą o formie tzw. oślego grzbietu oraz ozdobiono żabkami i bogatym kwiatonem. Naroża empory wzbogacone zostały niszami z baldachimem, pod którym ustawione były niegdyś rzeźby. Dwie środkowe arkady empory chóru prowadziły do dwóch wspomnianych powyżej arkad kaplicy dolnej i zostały przykryte sklepieniem sieciowym z bogatą dekoracją przypominającą wyschnięte liście dębu, zaś dwie narożne arkady pomieściły klatki schodowe z ozdobną balustradą i stropami o bogatej dekoracji maswerkowej.
   Nawa główna po pożarze została w 1535 roku zwieńczona sklepieniem sieciowym, osadzonym niżej niż pierwotne sklepienia. Na nawy boczne została ona otwarta ostrołucznymi, profilowanymi arkadami, osadzonymi na filarach o prostokątnych rzutach, profilowanych narożnikach i niskich cokołach z profilowanymi bazami. Od strony naw na filary nałożono lizeny. Północna i południowa nawa przykryte zostały sklepieniami krzyżowymi z żebrami spiętymi kolistymi zwornikami i osadzonymi na ostrosłupowych i figuralnych wspornikach. Wsporniki te zostały ozdobione drobnofiguralnymi rzeźbami, pośród których znalazły się między innymi Adam i Ewa, św. Jerzy zabijający smoka, poskromiciel lwa, Jonasz i wieloryb, wygnanie z raju oraz herby miejscowych rodów. Pomiędzy przęsłami drugim i trzecim od wschodu zastosowano półośmioboczne gurty. Sklepienia aneksów północnych otrzymały formy krzyżowe, trójpodporowe i gwiaździste.

Stan obecny

   Kościół pomimo barokowych przekształceń wnętrza i nieudanej renowacji z końca XIX wieku jest dziś wspaniałym przykładem gotyckiej architektury, połączeniem monumentalnego rozmachu i architektonicznego przepychu. Wśród ocalałych elementów jego średniowiecznego wyposażenia najcenniejszy jest gotycki poliptyk z 1492 roku wykonany przez uczniów Wita Stwosza. Ponadto obejrzeć można sakramentarium oraz drewnianą pietę z końca XV wieku. W ogrodzie parafialnym znajdują się natomiast późnogotyckie rzygacze zdjęte w trakcie renowacji z XIX wieku oraz oryginalna gotycka balustrada chóru organowego, którą w XVI wieku zastąpiono obecną.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Hanulanka D., Świdnica, Warszawa 1961.

Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Smirnowa L., Wojciechowska G., Zgraja A., Badania architektoniczne kaplicy Mariackiej w świdnickiej katedrze [w:] Dziedzictwo architektoniczne. Badania oraz adaptacje budowli sakralnych i obronnych, red. E.Łużyniecka, Wrocław 2019.