Historia
Susz (Rosenberg) obdarzony został przez kapitułę pomezańską odnowionym przywilejem miejskim w 1315 roku. Zaznaczono w nim, iż miejscowy kościół powinien być uposażony sześcioma włókami ziemi. Do budowy murowanej, gotyckiej fary przystąpiono dopiero około drugiej lub trzeciej ćwierci XIV wieku, przy czym kościół wznoszono od strony wschodniej do zachodniej, w kilku fazach, ale bez większych zmian planu i przerw.
W 1414 roku Susz został spalony przez wojska polskie, zniszczony został wówczas także kościół („Item ecclesia ibidem dampnificata est.”). Kolejne zniszczenia miasto i jego fara poniosły w trakcie polsko – krzyżackiej wojny trzynastoletniej, w trakcie której mieszczanie opowiedzieli się za Krzyżakami. Do spalenia doszło po bitwie pod Chojnicami w 1454 roku, natomiast w 1456 roku miasto musiało znosić grabieże garnizonów z Rogóźno i Radzynia.
W 1532 roku biskup Georg von Polentz miał odnowić kościół kosztem dużych wydatków. W XVII wieku dobudowano nowożytny aneks po stronie północnej nawy, natomiast w 1879 roku rozebrano szczyt wschodni nawy, założono nowy dach i przeprowadzono korektę korony murów. W 1929 roku miała miejsce renowacja zabytku. Po drugiej wojnie światowej został on rekonsekrowany pod nowym wezwaniem św. Antoniego.
Architektura
Kościół usytuowano w południowo – wschodnim narożniku miasta, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych, na terenie wydzielonym przez łączący się z obwarowaniami mur cmentarny. Z jego narożnika prosta droga biegła na północ w stronę rynku z ratuszem, a na południe ku bramie Wodnej i dalej nad brzeg Jeziora Suskiego. Znajdować się tam miał dwór kanoników. Mury obronne otaczały miasto i kościół na planie zbliżonym do okręgu, prawdopodobnie podążającym krawędziami po naturalnym wzniesieniu terenu.
Kościół zbudowano z cegły w wątku gotyckim, na podmurówce z kamienia polnego, przy wykorzystaniu w paru miejscach wypalanej na czarno zendrówki, układanej w ozdobne wzory. Utworzyła go pojedyncza, ale obszerna nawa na rzucie prostokąta o wymiarach 25 x 15,6 metrów, oraz prawie kwadratowe prezbiterium wielkości 13 x 13,1 metrów. Po zachodniej stronie ściany północnej nawy umieszczono wysoką, okazałą wieżę, zbudowaną na rzucie czworoboku o wymiarach 8 x 8,3 metra, zlicowaną z fasadą zachodnią korpusu. Prawdopodobnie jej nietypowe usytuowanie było celowym zamierzeniem, mającym wprowadzić asymetrię. Obok niej po stronie wschodniej utworzono kaplicę, a po północnej stronie prezbiterium podłużną, dwukondygnacyjną zakrystię.
Mury kościoła za wyjątkiem nawy posadowiono na niskim cokole o sfazowanej krawędzi. Ponadto podparte zostały przyporami: dwoma ukośnie położonymi przy wschodnich narożnikach prezbiterium oraz czterema przy południowej ścianie nawy. Po stronie północnej przypory były zbędne, tam powiem ściany podpierała wieża oraz niższe aneksy. Pomiędzy przyporami przebite zostały ostrołuczne okna, przy czym w nawie niecodziennie umieszczono je nie na osi lecz z przesunięciem ku zachodowi. Strona północna, gdzie wolny odcinek ściany był krótki, pozostawiona została bez okien.
Elewacje nawy i prezbiterium pozostawiono stosunkowo surowe, gładkie, jedynie zakrystię ozdobiono serią siedmiu smukłych ostrołukowych blend. Wysokie, ostrołucznie zamknięte płyciny utworzone został także na ścianach wieży, gdzie rozmieszczono w nich niewielkie otwory okienne, choć nawet tam elewacje potraktowano powściągliwie, z oszczędnym gospodarowaniem dekoracjami. Podział na kondygnacje wieży zaznaczono od zewnątrz gzymsami utworzonymi z delikatnie wysuniętych cegieł. Blendami ozdobiony został szczyt fasady nawy, siedmioosiowy, prawdopodobnie schodkowy. Podobną formę otrzymał szczyt wschodni, także siedmioosiowy, dzielony profilowanymi lizenami zakończonymi jak sterczyny.
Wejście do nawy poprzez profilowane, ostrołuczne portale, utworzono od północy, południa i zachodu. Wnętrze nawy i prezbiterium pomimo opięcia od zewnątrz przyporami prawdopodobnie nie zostało nigdy podsklepione, ewentualnie sklepienia zniszczone jeszcze w trakcie średniowiecznych wojen. Piętro zakrystii otwarto na prezbiterium trzema arkadami.
Stan obecny
Pierwotny, gotycki układ przestrzenny kościoła jest dziś zachowany, jedynie po północnej stronie nawy przestrzeń między wieżą i kruchtą a zakrystią wypełnił nowożytny aneks. Szczyt zachodni nawy ma obecnie częściowo formę renesansową, na skutek przebudowy z XVI wieku (pierwotne są jedynie dwie osie boczne), natomiast oryginalny szczyt wschodni nawy nie zachował się wcale. Zburzono go w XIX wieku wraz z górną partią arkady tęczy by pokryć nawę jednolitym dachem z prezbiterium (ponadto podwyższono nieco mury prezbiterium, a mury nawy obniżono). Widoczny jest wschodni szczyt prezbiterium, okazale prezentujący się zwłaszcza z drugiego brzegu sąsiedniego jeziora. Spośród detali architektonicznych przetrwały portale w nawie, piscina w prezbiterium. Widoczne są również pozostałości malowideł ściennych z XIV wieku, ale wystrój wnętrza jest dziś prawie całkowicie nowożytny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.