Historia
Kościół farny w Sulechowie (Züllichau) prawdopodobnie zbudowany został krótko po lokacji miasta, około końca drugiej połowy XIII wieku lub na początku XIV wieku. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych dopiero w 1448 roku, kiedy to wspomniano kaplicę z ołtarzem św. Mikołaja. Pod koniec XV wieku poddany został przebudowie, w trakcie której między innymi powiększony został korpus nawowy. Prace te miały zostać zakończone w 1499 roku, staraniem ówczesnego proboszcza Gabriela Rittera.
W 1539 roku kościół przejęty został przez społeczność protestancką. Niedługo później, w 1557 roku, uległ uszkodzeniu w czasie katastrofalnego pożaru miasta. Runął wówczas szczyt korpusu nawowego, wieża oraz sklepienia. Kościół został do 1562 roku odbudowany przez Tadeusza Blitzla, jednak wykonanie bogatego wystroju wnętrz trwało dłużej, gdyż ambonę odrestaurowano dopiero po osiemnastu latach od czasu pożaru. Z zawalonej wieży zachowano dolną część jako kruchtę, a od strony południowej wzniesiono nową wieżę. W tym czasie wykonano również nowe sklepienie gwiaździste oraz zakończono budowę szczytu zachodniego.
W drugiej połowie XVI wieku w pomieszczeniu nowej wieży urządzono pierwszą w mieście bibliotekę. Dla utrzymania budowli w należytym stanie przeprowadzano prace remontowe, między innymi w 1611 roku odnowiono hełm wieży, w której umieszczono ufundowany przez radę miejską dzwon. Pod koniec XVII wieku wzniesiono przybudówkę przy prezbiterium, następnie wyremontowano dach. Kolejne prace remontowe miały miejsce w latach 1766 – 1772. Pod koniec XIX stulecia nadbudowano wieżę, odnowiono wnętrze i zewnętrzne elewacje. W 1925 roku zdjęto tynki z żeber sklepień i odnowiono przęsło zachodnie.
Architektura
Kościół usytuowano w północno – zachodniej części lokacyjnego miasta, w miejscu oddzielonym od rynku parcelą zabudowań mieszkalnych, w odległości zaledwie około 8 metrów od murów obronnych. Usytuowanie takie sprawiało, iż oprócz funkcji sakralnych mógł pełnić także funkcję obronno – strażniczą. Zgodnie z panującym w średniowieczu zwyczajem kościół otaczać musiał cmentarz, zapewne odgrodzony od pozostałej zabudowy miejskiej.
Kościół z XIV wieku zbudowany był z nieopracowanego kamienia granitowego, układanego bez utrzymywanie regularnego wątku oraz z cegły układanej w wątku gotyckim. Przypuszczalnie składał się z pojedynczej nawy na planie prostokąta, poprzedzonej od zachodu czworoboczną wieżą, a od wschodu sąsiadującej z węższym prezbiterium o trójbocznym zamknięciu. Po północnej stronie prezbiterium mogła już znajdować się zakrystia. Samo prezbiterium było opięte przyporami, co wskazywałoby na założenie wewnątrz sklepień, przypuszczalnie krzyżowo – żebrowych.
Od końca XV wieku kościół był późnogotycką budowlą o formie trójnawowej hali. Posiadał korpus nawowy na planie zbliżonym do kwadratu, sąsiadujący od zachodu ze starszą czworoboczną wieżą, a od wschodu z pierwotnym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Po przebudowie korpus nawowy wzmacniały już przypory, wraz z dużymi, ostrołucznymi, obustronnie rozglifionymi oknami wyznaczające regularny rytm elewacji. Część wschodnia i zachodnia korpusu nawowego została ozdobiona szczytami z bogatą dekoracją blendową, ograniczającymi dwuspadowy dach, wspólny dla wszystkich naw korpusu. Wewnątrz podział na nawy zapewniły dwie pary filarów i dwie pary półfilarów z ostrołucznymi, profilowanymi arkadami. Ostrołuczne zwieńczenie uzyskała także arkada tęczy łącząca nawę główną z prezbiterium.
W drugiej połowie XVI wieku, po zawaleniu części wieży zachodniej, pozostawiono tylko jej dwie najniższe kondygnacje, które pełniły odtąd rolę aneksu z kruchtą w przyziemiu. Nową, smuklejszą wieżę wzniesiono po południowej stronie prezbiterium. W trakcie odbudowy w nawie głównej i prezbiterium założono sklepienia gwiaździste czteroramienne, a w nawach bocznych sklepienie sieciowe. Żebra sklepień gwiaździstych opuszczono na profilowane wsporniki.
Stan obecny
Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego pomimo wielokrotnych przekształceń, remontów i zniszczeń zachował w dominującym stopniu późnogotycki charakter, choć jego bryła różni się od XV-wiecznej konstrukcji. Dawna wieża zachodnia jest dziś jednopiętrowym aneksem z kruchtą w przyziemiu, natomiast XVI-wieczna wieża została podwyższona neogotycką, wieloboczną kondygnacją. Nowożytne są również wszystkie trzy płytkie kruchty dostawione do korpusu od północy i południa, kaplica przy wieży, mocno przebudowana zakrystia. Detale architektoniczne w postaci fryzów, maswerków okiennych, czy gzymsów zostały odnowione lub wymienione w XIX wieku. Wewnątrz zachowały się późnogotyckie sklepienia z czasów XVI-wiecznej odbudowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża, B.Bielinis-Kopeć, nr 4870, Sulechów 1997.
Bronisch G., Mischke K., Die Stadtpfarrkirche in Züllichen, Züllichau 1932.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.