Historia
Kościół św. Prokopa powstał w XII lub na przełomie XII i XIII wieku. Prawdopodobnie był kaplicą fundatora w obrębie klasztoru pozostającego pod jego patronatem. Po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1213 roku, pod wezwaniem św. Krzyża. Na przełomie XV i XVI wieku przebudowano górną część jego wieży, dodając do niej również ceglaną przyporę od zachodu. W późniejszym okresie kościół został obudowany skrzydłem klasztoru, pełniąc rolę furty klasztornej i refektarza.
W 1812 roku wnętrze kościoła zostało przekształcone w magazyn lub stajnię. Zburzono wówczas dwie absydy północne i nadbudowano wieżę o czworoboczną kondygnację. W 1892 roku wyburzono skrzydło klasztorne i rozpoczęto prace konserwatorskie kościoła, między innymi rekonstruując dwie zburzone wcześniej apsydy i przekształcone okna. W 1925 roku rozkuto ścianą wschodnią empory w celu umieszczenia chóru muzycznego.
W czasie II wojny światowej obiekt ponownie przekształcono w magazyn. W 1945 roku kościół został uszkodzony w wyniku eksplozji podłożonych przez Niemców ładunków wybuchowych. Częściowemu zniszczeniu uległo sklepienie kopułowe oraz górne partie wieży. Prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 1948 – 1952, przywracając pierwotny, romański charakter kościoła.
Architektura
Pierwotny kościół składał się z rotundowej (kolistej) nawy o średnicy wnętrza 8,1 metra, z przylegającym do niej po stronie wschodniej prezbiterium na planie kwadratu o długości boków 5,2 metrów, przeciwległej owalnej wieży średnicy 3,4 metra, oraz dwóch niewielkich apsyd od strony północnej. Wymurowany został z ciosów granitowych z elementami konstrukcyjno-dekoracyjnymi wykonanymi z piaskowca. Fragmenty pochodzące z przebudowy gotyckiej, mianowicie szczyt wschodni, korona murów i wyższe partie wieży, wymurowane zostały z cegły. XV-wieczna przebudowa doprowadziła do zmiany planu górnych kondygnacji wieży z kolistego na podkowiasty oraz jej podparcia od zachodu masywną przyporą.
Wejście do kościoła wiodło od południa poprzez portal osadzony w nawie. Posiadał on tympanon fundacyjny z Chrystusem, mężczyzną prezentującym model kościoła i kobietą trzymającą księgę. Po przebudowie gotyckiej do kościoła można się było również dostać nadwieszanym gankiem z klasztoru do portalu na piętrze wieży. Wewnątrz nawę przykryto ciekawym sklepieniem – kopułą na czterech krzyżujących się gurtach, ze skrzyżowaniem nie wypadającym na geometrycznym środku.
Wnętrze wieży podzielono na kondygnacje belkowymi stropami, pomiędzy którymi umieszczono strome schody. W przyziemiu wieża połączona została z nawą sklepionym korytarzem o długości prawie 3 metrów. Ta znaczna odległość wynikała z faktu, iż wieża i nawa stanowiły dwie oddzielnie stojące bryły. Prawdopodobnie pierwotnie piętro wieży nie miało połączenia z nawą. Funkcjonowała tam empora, początkowo oświetlana dwoma oknami, później zastawionymi przyporą. W górnej kondygnacji wieży osadzony został na wysokości 9 metrów portal drzwiowy.
Stan obecny
Kościół zasadniczo zachował do dnia dzisiejszego średniowieczny układ przestrzenny. Rekonstruowane musiały być zniszczone apsydy południowe, a niektóre okna przywracane do pierwotnej formy po nowożytnych przekształceniach (w całości oryginalne są dwa okna południowe w nawie i okno empory, widoczne z powodu przypory jedynie od strony wnętrza). Podobnie odtworzone zostało uszkodzone sklepienie nawy. Oryginalny tympanon nad portalem głównym wiodącym do nawy został zniszczony w 1945 roku. Na jego miejscu znajduje się obecnie kopia wykonana na podstawie zachowanego odlewu z oryginału. Biforium znajdujące się na emporze oraz sama empora również są rekonstrukcją (użyta w trakcie renowacji kolumienka jest niewiadomego pochodzenia), choć istnienie empory zostało potwierdzone za sprawą zachowanego oryginalnego parapetu. Z oryginalnego wyposażenia zachowało się niewiele elementów, m.in. kamienna kropielnica z XII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.