Historia
Budowę klasztoru norbertanek Panny Marii wraz z kościołem rozpoczęto pod koniec XII wieku. Za ich fundatora uważa się kasztelana kruszwickiego Piotra Wszeborowica, uwiecznionego inskrypcją na tympanonie, oraz jego synów Kalkona i Krystyna i być może synową Zmysławę. Pierwsza wzmianka o klasztorze pojawiła się w źródłach pisanych w 1193 roku, w bulli protekcyjnej wystawionej przez papieża Celestyna III na prośbę magistry Beatryczy.
W 1216 miała miejsce uroczysta konsekracja świątyni klasztornej, przeprowadzona przez biskupa Bartę, w obecności Krystyna, syna Piotra, sprawującego wówczas prawo patronatu. W tamtym okresie ukończone było prezbiterium i transept a prace nad korpusem nawowym miały się zakończyć około połowy XIII wieku. Pod koniec XV wieku przebudowano kaplicę na południe od prezbiterium oraz wprowadzono w miejsce stropów sklepienia gwiaździste.
W XVII wieku i na początku XVIII stulecia klasztor zrujnowany został wojnami prowadzonymi ze Szwecją. Kompleks klasztorny przywrócono do kultu za rządów biskupa Adama Grabowskiego, około 1739 – 1741 roku. W 1752 roku przeprowadzono nowożytną przebudowę fasady kościoła klasztornego i niestety zbarokizowano wnętrze świątyni. W tym czasie obmurowano romańskie kolumny międzynawowe, które pozostały ukryte, aż do czasu renowacji z lat 1945 – 1952. Wcześniej, w 1812 roku, wojska napoleońskie spustoszyły klasztor, a konwent poddany został kasacie w 1837 roku.
Architektura
Kościół klasztorny został wzniesiony w dolnych partiach i w części wschodniej z kamieni eratycznych, natomiast w części zachodniej i w górnych partiach głównie z cegły układanej w wątku wendyjskim. Nie był to efekt gotyckiej przebudowy, lecz kontynuacja tego samego projektu przy użyciu odmiennych materiałów budowlanych. Mury zbudowano w technice opus emplectum, zarówno w partiach ceglanych jak i kamiennych. Okładzina zewnętrzna i wewnętrzna opracowana została starannie, a wnętrze wypełnione łamanym kamieniem zalanym wapienną zaprawą. Narożniki wzmocniono granitowymi kwadrami, zaś elementy o znaczeniu konstrukcyjnym i dekoracyjnym (kolumny, arkady, gzymsy, ościeża) wykonano z piaskowca. Wyjątkiem były jedynie arkady międzynawowe wykonane z cegły.
Kościół był trójnawową bazyliką o trójprzęsłowym korpusie mierzącym 16 x 12 metrów, z transeptem o wymiarach 22,4 x 6,6 metra i prostokątnym prezbiterium wielkości 6,2 x 9,2 metra, zamkniętym na wschodzie apsydą. Prezbiterium flankowane było dwoma wydłużonymi kaplicami oraz dwoma cylindrycznymi wieżami komunikacyjnymi osadzonymi między transeptem a kaplicami. Fasadę zachodnią stanowiły dwie czworoboczne wieże o wymiarach 3,6 x 4,4 metra, pomiędzy którymi znalazło się przęsło z emporą.
Do wnętrza kościoła prowadziły tylko portale boczne, natomiast świątynia nie posiadała wejścia w fasadzie zachodniej. Północna okrągła wieża skomunikowana była z kaplicą i mieściła schody prowadzące do otworu wejściowe osadzonego na znacznej wysokości w ścianie wschodniej północnego ramienia transeptu, który prawdopodobnie prowadził do dormitorium norbertanek. Pomiędzy wieżami wewnątrz mieściła się wspomniana powyżej empora, oświetlona okrągłym oknem fasady zachodniej. Jej przyziemie prawdopodobnie zwieńczone było dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, opartym na pilastrach i środkowej kolumnie zwróconej ku nawie głównej. Przed nią część środkowa transeptu najpewniej w średniowieczu ograniczona była przegrodami chórowymi przy których mieściły się sedilia zakonnic. Kaplice otwierały się do prezbiterium podwójnymi arkadami wspartymi na kolumnach i arkadowymi przejściami do transeptu.
Pierwotnie kościół przykrywały płaskie, drewniane stropy. W korpusie nawowym opierały się one na dwóch rzędach kolumn, pokrytych płaskorzeźbą figuralną i ornamentalną. Na każdym z trzonów kolumn wschodnich przedstawiono po 18 statycznych postaci, ujętych płaskorzeźbionymi arkadkami, rozmieszczonych w trzech kondygnacjach oddzielonych ornamentem roślinnym. Każda z postaci otrzymała inną formę i własny atrybut, za pomocą którego oglądający mógł rozpoznać jej symboliczne znaczenie. Razem tworzyły one 36 personifikacji, 18 cnót i 18 przywar (np. postać z wężem jako zawiść, kobieta szarpiąca włosy jako gniew, naga figura jako rozwiązłość, postać z rękami na piersiach jako pokora, czy postać z wagą w ręku jako sprawiedliwość).
W XV wieku południowa kaplica przy prezbiterium została powiększona i przykryta gotyckim sklepieniem, przy czym zlikwidowano wtedy cylindryczną wieżę przylegającą do narożnika transeptu. Ponadto w okresie gotyku korpus nawowy został przekryty gotyckimi sklepieniami gwiaździstymi nad nawą główną i krzyżowo – żebrowym nad nawami bocznymi. Sklepienia gwiaździste założono również nad transeptem i prezbiterium.
Zabudowania klasztorne norbertanek znajdowały się po północnej stronie kościoła klasztornego, między kościołem św. Prokopa. Początkowo drewniane, nawet w okresie gotyku nie stanowiły one typowego, trójskrzydłowego układu z wirydarzem pośrodku i otaczającymi go krużgankami. Prawdopodobnie składały się z dwóch ulokowanych prostopadle do siebie skrzydeł. Wschodnie było piętrowe, usytuowane dłuższymi bokami na linii północ – południe. Przypuszczalnie mieściło na piętrze dormitorium skomunikowane z transeptem. Na styku skrzydeł znajdowało się kalefaktorium, ogrzewane w XV wieku piecem typu hypocaustum, z prostokątną komorą o wymiarach 1,4 x 1,9 metra, z rusztem złożonym z pięciu ceglanych łuków.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwał kościół klasztorny, obecnie pod wezwaniem św. Trójcy, oraz pobliski kościół św. Prokopa. Z zabudowań klasztornych zachowała się tylko południowa partia skrzydła zachodniego z furtą i przybudówką. Trójnawowa bazylika ma pierwotny układ przestrzenny w ogólnym zarysie. Zmianie uległa przede wszystkim bryła za sprawą zbarokizowania fasady zachodniej, podwyższenia wież i przekształcenia południowego szczytu transeptu. Kaplicę południową powiększono o przystawioną od wschodu zakrystię, a korpus zniekształcono szeregiem nowożytnych kaplic dostawionych od południa. W efekcie od strony zewnętrznej średniowieczną formę zachowała jedynie północna elewacja transeptu, apsyda i częściowo prezbiterium.
Większość otworów okiennych kościoła uległa poszerzeniu lub zamurowaniu. Pozostałości trzech oryginalnych okien przetrwały w ścianie północnej nawy głównej. W ścianie szczytowej fasady zachodniej widoczne są relikty okulusa, z trzech okien apsydy oryginalne jest środkowe, a trzy zamurowane okna nawy południowej widoczne są na poddaszu. Ślady pierwotnych okien przetrwały również w zachodniej ścianie południowego ramienia transeptu, w północnym ramieniu transeptu, oraz we wschodniej ścianie południowej kaplicy.
Spośród portali jako jedyny pozostał na dawnym miejscu portal w nawie północnej opodal wieży (zachowana archiwolta wraz z tympanonem, bez ościeży z kolumienkami zastąpionymi odlewami). Do najcenniejszych i najbardziej znanych średniowiecznych elementów architektonicznych znajdujących się w bazylice należy siedem romańskich kolumn. Pokryte płaskorzeźbą figuralną, stanowią zespół unikatowych w skali Europy zabytków romańskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.