Historia
W 1292 roku książę Bolko przeprowadził lokację i połączenie możnowładczej osady na lewym brzegu Oławy, tzw. Starego Miasta, oraz osady przy kościele św. Gotarda, nadając wójtostwo nowo powstałego Strzelina niejakiemu Zygfrydowi. Dziedziczny wójt stał na czele miasta do połowy XIV wieku, lecz już w 1316 roku obok niego pojawiała się czteroosobowa rada. Miasto wykupiło wójtostwo w 1349 roku, otrzymując od księcia ziębickiego Mikołaja Małego prawo do samodzielnego wyboru rajców, natomiast organ sądowy, czteroosobowa ława miejska, wzmiankowany był w Strzelinie już w 1297 roku.
Utworzenie samorządu miejskiego wymagało odpowiednich pomieszczeń, dlatego już w pierwszej połowie XIV wieku wzniesiono budynek ratusza. Był on wzmiankowany w 1354 roku, gdy książę Mikołaj pozwolił na postawienie w jego pobliżu kramów, a także w 1362 roku, kiedy to księżna Agnieszka zezwoliła na wzniesienie na rynku kolejnych dwunastu kramów handlowych. W 1520 roku rozpoczęto jego późnośredniowieczną przebudowę, zakończoną sześć lat później, lecz już w 1548 roku gotycki budynek zniszczył pożar. W latach 60-tych XVI wieku nastąpiła renesansowa przebudowa, która włączyła do ratusza zachodni budynek handlowy.
Nowożytna historia ratusza znaczona była jego wyjątkowo częstymi zniszczeniami. W 1619 roku kolejny pożar miasta uszkodził ratuszową wieżę, odbudowaną już rok później. Pomimo tego w 1648 roku runęła jej górna część, którą musiano odbudowywać w kolejnym roku. Pożar miasta w 1706 roku zniszczył częściowo ratusz i wieżę, zaś sama wieża ratuszowa uległa ponownemu uszkodzeniu w czasie burzy z 1817 roku. Po kolejnym pożarze miasta z 1822 roku przebudowano ratusz w formach neogotyckich, rozbierając jednocześnie górną część renesansowej attyki. Działania wojenne w 1945 roku doprowadziły do całkowitej zagłady budynku, z którego pozostał jedynie czworoboczny, najstarszy fragment podstawy wieży. W latach 2004–2005 przeprowadzono prace badawcze i konserwatorskie, a kilka lat później odbudowano górną część wieży.
Architektura
Ratusz w Strzelinie usytuowano w południowej części prawie kwadratowego rynku o wymiarach 115 x 115 metrów, rynek natomiast wytyczono w centrum miasta, zbliżonego w planie do prostokąta. Zwracał uwagę niemal idealny jego podział dwoma południkowymi i dwoma równoleżnikowymi ciągami ulic, wychodzących z rogów rynku. Do siedziby władz miejskich można się więc było dostać z każdej bramy miejskiej. Rozległość miasta w kierunku północnym i południowym odpowiadać miała trzem szerokościom placu rynkowego, przy czym centralny plac na którym wzniesiono ratusz był jednym z największych na Śląsku. Według spisu z 1331 roku znajdowało się przy nim aż 55 domów bogatych mieszczan, wówczas jeszcze przeważnie drewnianych lub szachulcowych. Ratusz sąsiadował także w bloku śródrynkowym z długim domem kupców (sukiennice), przy którym na rogu znajdowały się budy piernikarzy, a przy wschodniej ścianie kramy śledziowe. Równolegle do sukiennic stały prowizoryczne budy mydlane, dalej na zachód stanowiska mięsne, chlebowe, obuwnicze i lady najbogatszych handlarzy. Zapewne w nieco dalszej odległości od ratusza na placu rynkowym znajdowały się stanowiska do handlu sianem, paszą oraz sadłem.
Najstarszym murowanym budynkiem bloku ratuszowego była zapewne kwadratowa w planie wieża, o zewnętrznym wymiarze w przyziemiu wynoszącym 10,6 x 10,6 metra i murach dochodzących do 3,2 metra grubości, wzniesiona z łamanego kamienia granitowego. Jej dolna kondygnacja pełniła funkcję celi więziennej, a powyżej znajdowało się sklepione, ogrzewane kominkiem pomieszczenie, prawdopodobnie będące izbą strażnika. Pomieszczenie to połączono wewnętrznymi schodami w grubości muru z górną, sklepioną izbą, jeszcze w średniowieczu zamienioną na pomieszczenie więzienne. Powyżej mury wieży miały formę ośmioboczną.
Murowany budynek ratusza z pierwszej połowy XIV wieku miał rzut w kształcie litery L, dostawiony do wieży od południa i wschodu. Piwnice ratusza mieściły karczmę piwną i magazyn piwa lub wina, a przesklepiony parter był siedzibą kancelarii oraz urzędu wagi. Na pierwszym piętrze znajdowała się izba dla radnych ze stanowiskiem pisarza miejskiego, miejskie archiwum oraz sala ławników i pisarza sądowego. Od zachodu do wieży ratuszowej dostawiono dwa rzędy kramów, początkowo zapewne o konstrukcji szachulcowej, w późnym średniowieczu przebudowanych na murowany, podpiwniczony, dwupasmowy i sześciodzielny budynek handlowy, złożony z pięciu kramów.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w oryginalnym stanie zachowała się czworoboczna podstawa wieży, górną natomiast zrekonstruowano w XXI wieku w stylistyce renesansowej. Ponadto do 2023 roku odbudowany został przywieżowy budynek ratusza, również odtworzony w stylistyce renesansowej. Przy wieży zachował się kamienny stół sędziowski, przypuszczalnie pochodzący z XV wieku, odnowiony w XVIII stuleciu. Niestety zabytek jest dziś otoczony koszmarną zabudową osiedlową powstałą na miejscu dawnych kamienic w czasach komunizmu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, D.Adamska, zeszyt 10 Strzelin, Wrocław 2017.
Karnicki R., Projekt odbudowy ratusza w Strzelinie, Wrocław-Strzelin 2018.