Strzelce Krajeńskie – miejskie mury obronne

Historia

   Strzelce Krajeńskie (Friedeberg, w najstarszej formie Vredeberge) zostały obwarowane kamiennymi murami obronnymi po lokacji miasta, pod koniec XIII wieku. Potwierdziła to wzmianka z 1290 roku, dotycząca fundacji na rzecz zakonu augustianów eremitów domu klasztornego w sąsiedztwie murów miejskich. W okresie późnego średniowiecza rozbudowano bramy, powiększając je o szyje i bramy przednie, a co najmniej jedną z baszt po stronie zachodniej nadbudowano i zamieniono na więzienie, a następnie na magazyn prochu.
   W 1433 roku pod miastem stanęły wojska husyckie Jana Czapka wspierane przez oddział wojsk polskich dowodzony przez Piotra Szafrańca. Strzelce Krajeńskie zostały opuszczone przez załogę wojsk zaciężnych i zdane były na własne siły. Najeźdźcy zaproponowali najpierw rozejm, jednak korzystając z osłabienia czujności obrońców wykonali podkop pod murami i zdobyli miasto, które następnie zostało splądrowane i spalone.
   W okresie nowożytnym miasto podupadło na skutek działań wojny trzydziestoletniej. Obok budynków użyteczności publicznej, zabudowy mieszkalnej i gospodarczej ucierpiały wówczas także bramy miejskie i mury obronne. W 1697 roku opisano między innymi trzynaście uszkodzonych baszt wykuszowych. Zniszczenia fortyfikacji  z czasów wojny trzydziestoletniej oraz zniszczenia spowodowane przez pożary jakie nawiedzały miasto, nie zostały usunięte na początku XVIII wieku, co uwieczniono na rysunku Daniela Petzolda przedstawiającym ówczesną panoramę miasta.
   W XVIII wieku wobec postępującej dewastacji oraz nieprzydatności do celów militarnych, przystąpiono do częściowej niwelacji fortyfikacji, rozplantowano wały i zasypano fosy przeznaczone na ogrody, a część baszt rozebrano. Rozbiórkę murów i baszt kontynuowano w XIX wieku. Po II wojnie światowej wyburzono fragment obwarowań po wschodniej stronie oraz zlikwidowano budynki mieszkalne i gospodarcze dostawione do murów.

Architektura

   Obwód obwarowań założony był na rzucie zbliżonym do koła obejmującego około 24 ha i miał około 1700 metrów długości. Mury wzniesiono z nieobrobionych i łamanych kamieni polnych, które układano warstwami grubości 60-120 cm, wyrównywano okrzeskami kamiennymi i spajano zaprawą wapienną z domieszką krwi zwierzęcej, a niekiedy padliny. U podstawy mury uzyskały około 1,6 metra grubości. Wysokość pierwotnie zapewne dochodziła do 9-10 metrów. W ich górnej partii, po wewnętrznej stronie znajdowały się drewniane ganki umożliwiające przemieszczanie się obrońców i rażenie atakujących przez otwory strzeleckie. Równolegle do wewnętrznej części obwarowań przebiegała ulica podmurna, ułatwiająca przemieszczanie w obliczu zagrożenia. W okresie późnego średniowiecza kurtyny zwieńczone były prostym przedpiersiem przebitym otworami strzeleckimi.
   Mur obronny wzmocniony był trzydziestoma sześcioma bądź trzydziestoma siedmioma czworobocznymi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony miasta. Odległości między nimi wynosiły od 27 do 56 metrów, czyli były to odcinki nie większe niż podwójna odległość skutecznego strzału z kuszy. Pierwotnie posiadały jedną lub kilka kondygnacji nadziemnych wykorzystywanych do rażenia poprzez otwory strzeleckie na wprost lub z boku, z komunikacją wewnętrzną za pomocą murowanej klatki schodowej, prowadzącej na drugą kondygnację i dalej za pomocą drewnianych drabin. W ostatniej kondygnacji baszty musiały być skomunikowane z gankiem umieszczonym na murze obronnym. W górnych kondygnacjach baszt umieszczono wąskie, rozglifione od wewnątrz otwory strzeleckie. Otwory te sytuowano po jednym i rzadziej po dwa na dłuższych bokach, a także po jednym na krótkich bokach. Być może pierwotnie baszty były nakryte drewnianymi hurdycjami. W części baszt w późniejszym okresie pojawiło się zadaszenie w formie wysokiego dachu namiotowego lub dwuspadowego. W Strzelcach znajdowały się ponadto bartyzany, zlokalizowane po stronie wschodniej, nadwieszone na koronie murów.
   W drugiej połowie XIV i w XV wieku część baszt wykuszowych została nadbudowana i zamknięta od wewnętrznej, miejskiej strony, służąc celom militarnym, penitencjarnym, magazynowym lub mieszkalnym. Jedną z takich budowli była baszta zwana Więzienną (Prochową). Założona została na planie czworobocznym, zbliżonym do kwadratu. W dolnej partii otrzymała formę prostopadłościenną, przechodząc powyżej w formę spłaszczonego walca. W zwieńczeniu utworzono stożkowy, ceramiczny hełm oraz platformę obserwacyjną. W elewacji północnej umieszczono dekorację złożoną z triady odcinkowo zamkniętych blend. Wnętrze podzielone zostało na trzy kondygnacje skomunikowane niegdyś drewnianymi schodami. W okresie nowożytnym w baszcie mieściło się więzienie, a zarazem magazyn prochu.
   Do miasta prowadziła brama Młyńska (zwana także Drezdenecką) po stronie wschodniej oraz Gorzowska od zachodu. Bramy posiadały pierwotnie formę prostopadłościanów i nakryte były dwuspadowym dachem lub otwartym tarasem. W późniejszym etapie zostały nadbudowane o ceglane górne partie, powstałe wraz dekoracyjnymi szczytami i zamknięciami w postaci dachów dwuspadowych. Od strony zewnętrznej bramę Młyńską wyposażono w bardzo wysoką, ostrołucznie zamkniętą wnękę służącą do podciągania brony, a od strony zewnętrznej ozdobiono podłużnymi blendami. Brama Gorzowska na fasadzie mogła być zdobiona wielołucznymi płycinami, zapewne posiadała też nieco niższą wnękę na bronę. W przyziemiu bram mieściły się sklepione lub przykryte stropem belkowym przejazdy, w wyższych znajdowały się pomieszczenia straży. Komunikację między poszczególnymi kondygnacjami zapewniały ceglane lub drewniane klatki schodowe oraz drabiny. W późnym średniowieczu bramy rozbudowano o przedbramia.
   Dodatkowe zabezpieczenie Ośna spełniały obwałowania oraz podwójna fosa wypełniona wodami jeziora Górnego i Dolnego. Zadaniem ich było utrudnienie oblegającym dostępu do murów. Być może były one dodatkowo wzmocnione drewnianą palisadą. Ziemia wybierana podczas budowy fosy służyła zarazem do wznoszenia obwałowań wzdłuż brzegów. Niestety, brak jest danych dotyczących szerokości i głębokości koryt fosy. Prawdopodobnie miały one do 10 metrów szerokości i musiały być na tyle głębokie, by nie dochodziło do ich szybkiego zamulenia oraz zarastania.

Stan obecny

   Pierścień murów zachował się do dzisiaj niemal w całości, jednak są one w wielu miejscach obniżone w stosunku do pierwotnej wysokości (najwyższy zachowany odcinek ma 8,5 metra wysokości). Zachowały się prawie wszystkie baszty wykuszowe, obniżone w podobnym stopniu jak sąsiednie kurtyny. Najcenniejszym elementem średniowiecznych fortyfikacji jest obecnie brama Młyńska oraz baszta Więzienna.

pokaż bramę Młyńską na mapie

pokaż basztę Więzienną na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Skaziński B., Lubuskie Carcassonne: średniowieczne fortyfikacje Strzelec Krajeńskich, Dębno 2009.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 1, Zielona Góra 1967.