Historia
Strzelce Krajeńskie (niem. Friedeberg, w najstarszej formie Vredeberge) zostały obwarowane kamiennymi murami obronnymi po lokacji miasta pod koniec XIII wieku. Do fundacji miasta doszło po 1272 roku, kiedy to spaleniu uległ zamek Konrada, syna margrabiego brandenburskiego, założony w pobliżu wsi „Strzelcze”, zbudowany po tym gdy kasztelania santocka znalazła się w granicach Brandenburgii, na mocy układu małżeńskiego zawartego między księciem poznańskim Przemysłem I, reprezentującym córkę Konstancję, a margrabią Johanem I i jego synem Konradem. Zamek zniszczony został przez brata Konstancji, księcia wielkopolskiego i późniejszego króla Przemysła II. Konrad nie odbudował go, ale założył na jego miejscu miasto, które szybko postanowiono silnie ufortyfikować. Vredeberge po raz pierwszy odnotowano w 1286 roku, natomiast jego obwarowania potwierdziła wzmianka z 1290 roku, dotycząca fundacji na rzecz zakonu augustianów eremitów domu klasztornego, usytuowanego w sąsiedztwie muru miejskiego.
Obwarowane miasto zdołało w 1326 roku obronić się przed wyprawą króla polskiego Władysława Łokietka. Pomimo tego w XIV wieku fortyfikacje modernizowano, między innymi wznosząc nowe budowle bramne przy użyciu cegły. W okresie późnego średniowiecza, na skutek intensywnego rozwoju broni palnej i sztuki oblężniczej, ponownie rozbudowano bramy, powiększając je o szyje i bramy przednie, podczas gdy co najmniej jedną z baszt po stronie zachodniej nadbudowano i zamieniono na więzienie, a następnie na magazyn prochu. Rozbudowę obwarowań rozpoczęto nie wcześniej niż pod koniec XIV wieku, być może w niespokojnym okresie pierwszej połowy XV wieku, w czasie gdy miasto od 1402 do 1454 roku jako część Nowej Marchii stanowiło zastaw krzyżacki.
W 1433 roku pod miastem stanęły wojska husyckie Jana Czapka z San, wspierane przez oddział wojsk polskich dowodzonych przez wojewodę wielkopolskiego Sędziwoja z Ostroroga i Piotra Szafrańca, starostę sieradzkiego. Strzelce Krajeńskie zostały opuszczone przez załogę wojsk zaciężnych i zdane były na własne siły. Najeźdźcy zaproponowali najpierw rozejm, jednak korzystając z osłabienia czujności obrońców wykonali podkop pod murami, pod którymi zdetonowali ładunek wybuchowy. W konsekwencji zdobyli miasto, które następnie zostało splądrowane i spalone. Zapewne ucierpiały wówczas drewniane elementy obwarowań, lecz ze względu na murowaną formę baszt i murów, fortyfikacje po odejściu husytów zapewne stosunkowo szybko naprawiono.
W okresie nowożytnym miasto podupadło na skutek działań wojny trzydziestoletniej. Obok budynków użyteczności publicznej, zabudowy mieszkalnej i gospodarczej ucierpiały wówczas także bramy miejskie i mury obronne. W 1697 roku opisano między innymi trzynaście uszkodzonych baszt wykuszowych. Zniszczenia fortyfikacji z czasów wojny trzydziestoletniej oraz zniszczenia spowodowane przez pożary jakie nawiedzały miasto, nie zostały usunięte na początku XVIII wieku, co uwieczniono na rysunku Daniela Petzolda przedstawiającym ówczesną panoramę miasta.
W latach 30-tych XVIII wieku, wobec postępującej dewastacji oraz nieprzydatności do celów militarnych, przystąpiono do częściowej niwelacji fortyfikacji, rozplantowano wały i zasypano fosy przeznaczone na ogrody. Część baszt rozebrano, część natomiast przekształcono na cele mieszkalne. Rozbiórkę murów i baszt kontynuowano w drugiej połowie XIX wieku. Zwłaszcza około 1864 roku przeprowadzono rozbiórkę górnych partii murów i baszt, a w 1866 rozebrano bramę Gorzowską. Po II wojnie światowej wyburzono fragment obwarowań po wschodniej stronie oraz zlikwidowano budynki mieszkalne i gospodarcze dostawione do murów. W latach 80-tych XX wieku wyremontowano bramę Młyńską, następnie w 1990 roku odnowiono basztę Więzienną i poszczególne odcinki muru miejskiego.
Architektura
Strzelce założone zostały na niewielkim wywyższeniu terenu, w średniowieczu otoczonym przez bagna i tereny w większym lub mniejszym stopniu podmokłe, rozsiane między pagórkami i lasami. Od północnego – wschodu miasto sąsiadowało z dwoma większymi zbiornikami wodnymi, Górnym i Dolnym, połączonymi strumieniem wpadającym do zlewiska Noteci. W przesmyku pomiędzy jeziorami wiódł trakt łączący Gorzów na południowym – zachodzie z Dobiegniewem na północnym – wschodzie, którego oś wyznaczyła położenie bram miejskich. Jeziora oprócz funkcji ochronnej wykorzystywane były między innymi do pracy młynów wodnych.
Obwód obwarowań założony był na rzucie zbliżonym do koła obejmującego około 24 ha i miał około 1700 metrów długości. Mury wzniesiono z nieobrobionych i łamanych kamieni polnych, które układano warstwami grubości 60-120 cm, wyrównywano okrzeskami kamiennymi i spajano mocną zaprawą wapienną z domieszką krwi zwierzęcej, a niekiedy padliny. U podstawy mury uzyskały około 1,6 metra grubości, ale wyżej szerokość zmniejszała się. Wysokość pierwotnie zapewne dochodziła do 9-10 metrów. W ich górnej partii, po wewnętrznej stronie znajdowały się drewniane ganki umożliwiające przemieszczanie się obrońców i rażenie atakujących przez otwory strzeleckie. Równolegle do wewnętrznej części obwarowań przebiegała ulica podmurna, ułatwiająca przemieszczanie w obliczu zagrożenia. W okresie późnego średniowiecza kurtyny zwieńczone były prostym przedpiersiem przebitym otworami strzeleckimi.
Mur obronny wzmocniony był trzydziestoma sześcioma bądź trzydziestoma siedmioma czworobocznymi basztami wykuszowymi o rozmiarach wnętrza około 3,4-5,2 x 1,7-3,5 metra, otwartymi od strony miasta i wysuniętymi na około 2 metry przed sąsiednie kurtyny. Odległości między nimi wynosiły od 26 do 56 metrów, czyli były to odcinki nie większe niż podwójna odległość skutecznego strzału z kuszy. Bardziej regularne rozmieszczenie baszt osiągnięto w zachodnim, bardziej zagrożonym fragmencie obwodu, gdzie odległości między nimi wynosiły od 27 do 31 metrów. Pierwotnie baszty posiadały dwie lub trzy kondygnacje wykorzystywane do rażenia poprzez otwory strzeleckie na wprost lub z boku, z komunikacją wewnętrzną za pomocą murowanej klatki schodowej, prowadzącej na drugą kondygnację i dalej za pomocą drewnianych drabin. W ostatniej kondygnacji baszty musiały być skomunikowane z gankiem umieszczonym na murze obronnym. W górnych kondygnacjach baszt umieszczono wąskie, rozglifione od wewnątrz otwory strzeleckie. Otwory te sytuowano po jednym i rzadziej po dwa na dłuższych bokach, a także po jednym w krótkich bokach. Być może pierwotnie baszty były nakryte drewnianymi hurdycjami. W części baszt w późniejszym okresie pojawiło się zadaszenie w formie wysokiego dachu namiotowego lub dwuspadowego. W Strzelcach znajdowały się ponadto bartyzany, zlokalizowane po stronie wschodniej, nadwieszone na koronie murów.
W drugiej połowie XIV i w XV wieku część baszt wykuszowych została nadbudowana i zamknięta od wewnętrznej, miejskiej strony, służąc celom militarnym, penitencjarnym, magazynowym lub mieszkalnym. Jedną z takich budowli była baszta zwana Więzienną (Prochową). Założona została na planie czworobocznym, zbliżonym do kwadratu, szerokości 4,6 metra i długości od około 6 do 8 metrów. W dolnej partii otrzymała formę prostopadłościenną, przechodzącą na wysokości około 8,5 metra w formę spłaszczonego walca, za pomocą utworzonych w narożnikach tromp. Walec uzyskał maksymalną średnicę 7,7 metra, zmniejszoną w górnych partiach. W zwieńczeniu osadzono stożkowy, ceramiczny hełm oraz platformę obserwacyjną. Elewację północną skromnie udekorowano triadą odcinkowo zamkniętych blend. Wnętrze podzielone zostało na trzy kondygnacje skomunikowane niegdyś drewnianymi schodami. W każdej z nich umieszczone zostało jedno pomieszczenie doświetlone niewielkimi otworami szczelinowymi. Wejście do baszty znajdowało się od strony miasta, na poziomie pierwszej i drugiej kondygnacji.
Do miasta prowadziła brama Młyńska (zwana także Drezdenecką) po stronie wschodniej oraz Gorzowska od zachodu. Bramy posiadały pierwotnie formę prostopadłościanów i nakryte były dwuspadowym dachem lub otwartym tarasem. W późniejszym etapie zostały nadbudowane o ceglane górne partie, powstałe wraz dekoracyjnymi szczytami i zamknięciami w postaci dachów dwuspadowych. Brama Gorzowska na elewacji miejskiej zdobiona była licznymi płycinami o ostrołucznych zamknięciach, zaś po przeciwnej stronie posiadała wnękę na bronę, nad którą znajdował się otwarty ganek straży. Na bocznej ścianie nadwieszony był wykusz latryny. W przyziemiu bramy mieścił się sklepiony lub przykryty stropem belkowym przejazd, natomiast na wyższych kondygnacjach znajdowały się pomieszczenia straży. Komunikację między poszczególnymi kondygnacjami zapewniały ceglane lub drewniane klatki schodowe oraz drabiny. W późnym średniowieczu bramę Gorzowską rozbudowano o przedbramię w postaci nieco niższego budynku bramnego na rzucie prostokąta, połączonego szyją z główną częścią bramy.
Bramę Młyńską wzniesiono na planie czworoboku długości około 8,4 metrów i szerokości 6,8 metra. Od strony zewnętrznej wyposażono ją w bardzo wysoką, ostrołucznie zamkniętą wnękę służącą do podciągania brony, a od strony miasta ozdobiono podłużnymi, zamkniętymi odcinkowo blendami, w części szczytowej węższymi i ułożonymi piramidalnie. Brona operowała w prowadnicach, przy pomocy łańcuchów lub lin wyposażonych w specjalne obciążniki. Przejazd o szerokości 3,3 metra i wysokości 4,5 metra, w przyziemiu artykułowano po bokach parami płytkich, wysokich wnęk z łukami odcinkowymi. Piętro dostępne było wąską klatką schodową w grubości muru, do której wejście znajdowało się od strony elewacji miejskiej. Wyżej zapewne posługiwano się drabinami lub schodami drabiniastymi. Pomieszczenie na trzeciej kondygnacji wyposażono w wykuszową latrynę oraz ogrzewanie, musiało więc służyć wrotnemu. Nad nim funkcjonowało piętro z dostępem na otwarty ganek obronny chroniony krenelażem. Późnośredniowieczne przedbramie bramy Młyńskiej było podobne do Gorzowskiego, ale zewnętrzny budynek bramny posiadał dwa umieszczone obok siebie przejazdy. Być może w związku z tym rozwiązaniem w murze obronnym obok głównej wieży bramnej przepruto drugi ostrołuczny przejazd.
Zewnętrzne zabezpieczenie Strzelec spełniał wał ziemny, być może dodatkowo wzmocniony drewnianą palisadą, a także podwójna fosa wypełniona wodami jezior Górnego i Dolnego, których zadaniem było utrudnienie oblegającym dostępu do murów. Ziemia wybierana podczas kopania rowów służyła zarazem do wznoszenia wzdłuż brzegów wału, utworzonego między dwoma fosami. Posiadały one po nieco ponad 9 metrów szerokości, trapezowate przekroje oraz głębokość 3,2 metra w przypadku fosy zewnętrznej i 3,6 metra odnośnie fosy wewnętrznej, co gwarantowało, że nie dochodziło do ich zamulenia i zarastania. Temu ostatniemu zapobiegało też stałe pogłębiane i zabezpieczanie brzegów. Rów wewnętrznej fosy był odsunięty od muru kurtynowego o około 11 metrów.
Stan obecny
Pierścień murów zachował się do dzisiaj niemal w całości, jednak są one w wielu miejscach obniżone w stosunku do pierwotnej wysokości. Najwyższy zachowany odcinek po stronie północnej ma 8,5 metra wysokości, pozostałe fragmenty dochodzą do 3-4 metrów wysokości. Zachowały się prawie wszystkie baszty wykuszowe, obniżone w podobnym stopniu jak sąsiednie kurtyny. Najcenniejszym elementem średniowiecznych fortyfikacji jest obecnie brama Młyńska oraz baszta Więzienna. Ta pierwsza przetrwała bez większych przekształceń nowożytnych, w niemal nienaruszonym stanie, ale bez usuniętego w 1736 roku brzedbramia i szyi. W 2012 roku wykonano replikę jej brony, opierając się na śladach pozostawionych na elewacji. Powyżej kondygnacja obronna bramy jest obecnie zamurowana, wypełniona trzema oknami w miejscu gdzie znajdował się otwarty ganek. Po przeciwnej stronie w blendach przepruto w XIX wieku dodatkowe okna. Brama Gorzowska została rozebrana w 1866 roku, choć szczęśliwie jest znana z ikonografii i wykonanych przed rozbiórką fotografii.
pokaż basztę Więzienną na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fijałowski K., Kaźmierczak P., Fosy średniowiecznych fortyfikacji w Strzelcach Krajeńskich [w:] W cieniu strzeleckich murów. Studia nad dziejami i dziedzictwem kulturowym Strzelec Krajeńskich, Strzelce Krajeńskie 2020.
Graliński G., Strzelce Krajeńskie. Historia jednego miasta, Strzelce Krajeńskie 2005.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Kustosz H., Skaziński B., Baszta Więzienna w Strzelcach Krajeńskich [w:] W cieniu strzeleckich murów. Studia nad dziejami i dziedzictwem kulturowym Strzelec Krajeńskich, Strzelce Krajeńskie 2020.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Ratajczak T., Średniowieczna architektura bramy Młyńskiej w murach obronnych Strzelec Krajeńskich [w:] W cieniu strzeleckich murów. Studia nad dziejami i dziedzictwem kulturowym Strzelec Krajeńskich, Strzelce Krajeńskie 2020.
Skaziński B., Lubuskie Carcassonne: średniowieczne fortyfikacje Strzelec Krajeńskich, Dębno 2009.
Skaziński B., Średniowieczne fortyfikacje Strzelec Krajeńskich [w:] W cieniu strzeleckich murów. Studia nad dziejami i dziedzictwem kulturowym Strzelec Krajeńskich, Strzelce Krajeńskie 2020.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 1, Zielona Góra 1967.