Historia
Budowę kościoła Mariackiego w Strzelcach (Friedeberg) rozpoczęto pod koniec XIII wieku, prawdopodobnie w latach 80-tych lub 90-tych. Po spaleniu miasta przez husytów w 1433 roku, przystąpiono do jego odbudowy i przebudowy z bazyliki na budowlę pseudo-bazylikową. Od XVI/XVII wieku do architektury kościoła zaczęto wprowadzać elementy nowożytne, związane głównie z remontami po pożarach. W 1687 roku spłonęła wieża i dach korpusu, odbudowane w 1693 roku. Kolejny pożar barokowego już zwieńczenia wieży miał miejsce w 1734 roku. W latach 1855-1860 przystąpiono do regotyzacji, choć wprowadzono wówczas do wnętrza świątyni empory, otynkowano ściany i filary, dobudowano kruchty, przekształcono okna naw bocznych oraz ufundowano nowe wyposażenie. W 1945 roku kościół został wypalony, a wystrój wnętrza zniszczony bądź rozproszony. Świątynia po zniszczeniach wojennych została odbudowana w latach 1958-1973.
Architektura
Kościół wybudowany został z cegły w układzie wendyjskim, wiązanej zaprawą wapienną, oraz częściowo z granitowych, starannie obrobionych kwadr, na północ od rynku miasta lokacyjnego. Zorientowano go względem stron świata, przez co bryła kościoła usytuowana została ukośnie do siatki ulic. Od rynku po stronie południowej pierwotnie oddzielony był wąskim blokiem zabudowy, natomiast z pozostałych stron ogrodzony przykościelny cmentarz sąsiadował z ulicami miejskimi.
Kościół został wzniesiony na planie prostokąta z czworoboczną wieżą po stronie zachodniej i zakrystią z emporą na piętrze wstawioną po stronie północno – wschodniej w obręb prostokątnego narysu korpusu. Kościół otrzymał trzy nawy po sześć przęseł, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium (zostało ono jedynie lekko zasugerowane przez wysunięcie środkowej części elewacji wschodniej). Być może pomysł zintegrowanego prezbiterium z nawą zaczerpnięto z budowanej nieco wcześniej fary w Gorzowie, choć korpus w Strzelcach utworzono smuklejszy niż w przysadzistym kościele gorzowskim, a wieżę wzniesiono węższą.
Zewnętrzne, boczne elewacje korpusu kościoła nie zostały rozczłonkowane przyporami, ozdobiono je natomiast zdwojonymi ostrołukowymi (na południu) i trójlistnymi (na północy) blendami. Piramidalnie ustawionymi blendami udekorowano również szczyt wschodni z kulminacją w postaci blendy krzyżowej, flankowanej mniejszymi niszami. W Strzelcach zmodyfikowano tradycyjną formę szczytu blendowego, drążąc w polach blend dodatkowe wnęki. Utworzono w ten sposób trzecią płaszczyznę i uzyskano nowy efekt światłocieni. Wieża kościelna otrzymała cztery kondygnacje z których trzy uzyskały bogatą dekorację złożoną z ostrołucznych blend, flankujących profilowane, wysokie okna i przeźrocza.
Pierwotnie kościół był oryginalną budowlą bazylikową o zewnętrznych ścianach naw bocznych niższych niż arkady międzynawowe, z doświetleniem nawy głównej poprzez okna ponad dachami naw bocznych. Wnętrze początkowo nietypowo nakryto otwartą więźbą dachową (być może wzorem kościoła augustianów w Erfurcie lub kościołów mendykanckich we Włoszech, Nadrenii czy Turyngii). Wskazywałoby na to okno wschodnie sięgające głęboko w pole szczytu. Rezygnacja ze sklepień pozwoliła wypiętrzyć stosunkowo cienkie ściany nawy głównej, przy zachowaniu zwartego zarysu bryły. Przy znacznej rozpiętości arkad i wydłużonych przęsłach w nawach bocznych uzyskano także znaczną szerokość nawy głównej (około trzy razy szerszą od naw bocznych), której kulminacją było wielkie i smukłe okno w ścianie wschodniej.
W trakcie przebudowy z XV wieku wprowadzono przestrzeń pseudobazylikową z doświetleniem nawy głównej jedynie poprzez okna naw bocznych. Powodem tego było wprowadzenie w nawie głównej i nawach bocznych sklepień gwiaździstych. Ich żebra o profilu wałkowym zgrupowano na półkoliste służki schodzące na imposty filarów, oraz wtopiono bezpośrednio w ściany naw bocznych. W zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe. Od czasu późnogotyckiej przebudowy kościół nakryty był jednolitym dachem nad wszystkimi nawami.
Stan obecny
Kościół na skutek powojennej renowacji prezentuje dziś od strony zewnętrznej formę bazyliki (każda nawa z osobnym dachem) o zachowanym układzie przestrzennym z okresu gotyku, natomiast wewnątrz przywrócono układ pseudobazylikowy z czasów późnogotyckiej przebudowy. Całkowicie nowożytnymi elementami są dwa aneksy przy zachodnich krańcach naw bocznych (wieżyczki schodowe) oraz obydwie kruchty. Ponadto przekształcone zostały w XIX wieku okna naw bocznych, elewacje zachodnie naw bocznych wraz z półszczytami, obramienia blend od północy i południa, granitowy cokół. Górna część szczytu wschodniego oraz sklepienia musiały być rekonstruowane po zniszczeniach z czasów ostatniej wojny (całkowitemu zawaleniu uległo sklepienie nawy głównej).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.