Historia
Budowę kościoła Mariackiego w Strzelcach (niem. Friedeberg) rozpoczęto pod koniec XIII wieku, prawdopodobnie w latach 80-tych lub 90-tych, w związku z lokacją miasta przez margrabiów brandenburskich. Jako, że Strzelce ufundowano na surowym korzeniu, był to pierwszy kościół farny w mieście, oprócz którego wzniesiono też kościół klasztorny augustianów – eremitów oraz dwie mniejsze świątynie szpitalne na obrzeżach: św. Jerzego i św. Gertrudy. W 1313 roku w przekazach pisemnych po raz pierwszy wzmiankowany był strzelecki proboszcz, natomiast w 1335 roku margrabia brandenburski przekazał patronat nad strzelecką farą kolegiacie myśliborskiej. Jako, że donacje tego rodzaju wiązały się z przekazaniem dochodów danego kościoła, z pewnością pod wzmiankowaną datą strzelecka fara była już wówczas ukończona.
W 1350 roku kościół w Strzelcach został pośrednio odnotowany w źródłach pisanych w związku z ponowieniem klątwy papieskiej przeciwko margrabiemu Ludwikowi, kiedy to obok przeora i mnichów strzeleckiego klasztoru augustianów wymieniono po raz kolejny miejscowego proboszcza. W 1361 roku margrabia potwierdził strzeleckiemu bractwu kalendowemu uposażenie w farze ołtarza św. Piotra i Pawła. Zapis ten świadczył, że w kościele Mariackim musiały się wówczas znajdować co najmniej dwa ołtarze, bowiem pierwsze uposażenie odnotowano już w 1338 roku. Kolejne ołtarze odnotowane zostały w 1372 (św. Jana i św. Jerzego) oraz w 1398 roku (Marii Panny).
Ołtarze wraz z całym kościołem mogły ulec zniszczeniu na skutek spalenia miasta przez husytów w 1433 roku, tym bardziej, że kościół nie był jeszcze wówczas podsklepiony, a więc bardziej narażony na działanie ognia. Po ustaniu zagrożenia przystąpiono do remontu i przebudowy bryły kościoła z bazyliki na budowlę pseudo-bazylikową. W 1437 roku wielki mistrz krzyżacki Paul von Rusdorf zezwolił miastu na kolektę na rzecz odbudowy i na zakup nowych dzwonów, zawieszonych w przebudowanej wówczas najwyższej kondygnacji wieży kościelnej. Prace zakończono najpóźniej w połowie XV wieku, gdyż zjazd miast nowomarchijskich z 1454 roku, który miał przypieczętować powrót tej ziemi do Marchii Brandenburskiej, odbył się w strzeleckim kościele. W 1467 roku w farze odbyło się kolejne ważne spotkanie, mianowicie obrady przedstawicieli duchowieństwa diecezji kamieńskiej i miśnieńskiej oraz notariusza z diecezji warmińskiej, dotyczące postępowania kurii rzymskiej przeciwko księciu wołogoskiemu Warcisławowi X.
Od XVI wieku do architektury i wystroju kościoła zaczęto wprowadzać elementy nowożytne. Pierwsze zmiany związane były z przyjęciem reformacji, co najwyraźniej miało miejsce w 1542 roku, kiedy to margrabia Jan z Kostrzyna skonfiskował z kościoła srebrne naczynia o łącznej wadze 300 marek i 60 łutów. Kolejne przekształcenia spowodowane były głównie remontami po pożarach. Kościół mógł ocaleć w 1637 roku, w czasie oblężenia miasta przez wojska cesarskie, gdyż zniszczenia dotknęły wówczas przeciwną stronę miasta. Już jednak w 1687 roku spłonęła wieża i dach korpusu, odbudowane w 1693 roku. Kolejny pożar, tym razem barokowego zwieńczenia wieży, miał miejsce w 1734 roku, po uderzeniu pioruna w trakcie burzy. W latach 1855-1860 przystąpiono do przebudowy neogotyckiej, na skutek której wprowadzono do wnętrza świątyni empory, otynkowano ściany i filary, dobudowano kruchty i wieżyczki schodowe, przekształcono okna naw bocznych oraz ufundowano nowe wyposażenie. W 1945 roku kościół został wypalony, a wystrój wnętrza zniszczony bądź rozproszony. Świątynia po zniszczeniach wojennych została odbudowana w latach 1958-1973.
Architektura
Kościół wybudowany został z cegły w układzie wendyjskim, wiązanej zaprawą wapienną, oraz częściowo z granitowych, starannie obrobionych kwadr, na północ od rynku miasta lokacyjnego. Zorientowano go względem stron świata, przez co bryła kościoła usytuowana została ukośnie do siatki ulic. Od rynku po stronie południowej pierwotnie oddzielony był wąskim blokiem zabudowy, natomiast z pozostałych stron ogrodzony przykościelny cmentarz sąsiadował z ulicami miejskimi.
Kościół został wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 36,6 x 20 metrów, z czworoboczną wieżą po stronie zachodniej o prawie kwadratowej podstawie wielkości 11,8 x 11,5 metra. Zakrystię z emporą na piętrze wstawiono po stronie północno – wschodniej, w obręb prostokątnego narysu korpusu. Kościół otrzymał trzy nawy po sześć przęseł, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium (zostało ono jedynie lekko zasugerowane przez wysunięcie środkowej części elewacji wschodniej). Być może pomysł zintegrowanego prezbiterium z nawą zaczerpnięto z budowanej nieco wcześniej fary w Gorzowie, choć korpus w Strzelcach utworzono smuklejszy niż w przysadzistym kościele gorzowskim, a wieżę wzniesiono węższą.
Zewnętrzne, boczne elewacje korpusu kościoła nie zostały rozczłonkowane przyporami, ozdobiono je natomiast zdwojonymi ostrołukowymi (na południu) i trójlistnymi (na północy) blendami. Piramidalnie ustawionymi blendami udekorowano również szczyt wschodni, z kulminacją w postaci blendy krzyżowej, flankowanej mniejszymi niszami. W Strzelcach zmodyfikowano tradycyjną formę szczytu blendowego, drążąc w polach blend dodatkowe wnęki. Utworzono w ten sposób trzecią płaszczyznę i uzyskano nowy efekt światłocieni. Zachodnia wieża otrzymała ostatecznie cztery kondygnacje, z których trzy uzyskały bogatą dekorację złożoną z ostrołucznie zamkniętych blend, flankujących profilowane, wysokie okna i przeźrocza.
Pierwotnie kościół był oryginalną budowlą bazylikową o zewnętrznych ścianach naw bocznych niższych niż arkady międzynawowe, z doświetleniem nawy głównej poprzez okna ponad dachami naw bocznych. Wnętrze początkowo nietypowo nakryto otwartą więźbą dachową (być może wzorem kościoła augustianów w Erfurcie lub kościołów mendykanckich we Włoszech, Nadrenii czy Turyngii). Wskazywałoby na to okno wschodnie sięgające głęboko w pole szczytu oraz znaczna wysokość ostrołukowych okien naw bocznych w elewacji wschodniej. Rezygnacja ze sklepień pozwoliła wypiętrzyć stosunkowo cienkie ściany nawy głównej, przy zachowaniu zwartego zarysu bryły. Przy znacznej rozpiętości arkad i wydłużonych przęsłach w nawach bocznych uzyskano także znaczną szerokość nawy głównej (około trzy razy szerszą od naw bocznych), której kulminacją było wielkie i smukłe okno w ścianie wschodniej.
W trakcie przebudowy z XV wieku wprowadzono przestrzeń pseudobazylikową z doświetleniem nawy głównej jedynie poprzez okna naw bocznych. Powodem tego było wprowadzenie w nawie głównej i nawach bocznych sklepień gwiaździstych, być może nawiązujących do architektury państwa zakonnego, w czasie, gdy Nowa Marchia należała do Krzyżaków. Żebra sklepienne o profilu wałkowym zgrupowano na półkoliste służki schodzące na imposty filarów oraz wtopiono bezpośrednio w ściany naw bocznych. W zakrystii zastosowano sklepienie krzyżowo – żebrowe. Od czasu późnogotyckiej przebudowy kościół nakryty był jednolitym dachem nad wszystkimi nawami.
Stan obecny
Kościół na skutek powojennej renowacji prezentuje dziś od strony zewnętrznej formę bazyliki (każda nawa nakryta osobnym dachem, nawa główna z własnymi oknami) o zachowanym układzie przestrzennym z okresu gotyku, natomiast wewnątrz przywrócono układ pseudobazylikowy z czasów późnogotyckiej przebudowy. Całkowicie nowożytnymi elementami są dwa aneksy przy zachodnich krańcach naw bocznych (wieżyczki schodowe) oraz obydwie kruchty. Ponadto przekształcone zostały w XIX wieku okna naw bocznych i nawy głównej, elewacje zachodnie naw bocznych wraz z półszczytami, obramienia blend od północy i południa, granitowy cokół. Górna część szczytu wschodniego oraz sklepienia musiały być rekonstruowane po zniszczeniach z czasów ostatniej wojny (całkowitemu zawaleniu uległo sklepienie nawy głównej).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Friske M., Lindenhayn-Fiedorowicz A., Kościół Mariacki w Strzelcach Krajeńskich [w:] W cieniu strzeleckich murów. Studia nad dziejami i dziedzictwem kulturowym Strzelec Krajeńskich, Strzelce Krajeńskie 2020.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii, Poznań 2000.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.