Historia
Pierwszy, zapewne jeszcze drewniany kościół, musiał funkcjonować w Stopnicy za panowania Władysława Łokietka, gdyż miejscowy pleban odnotowany został w latach 1325 – 1327. Około połowy XIV wieku podjęto budowę kościoła murowanego, według tradycji przekazanej przez Jana Długosza ufundowanego przez króla Kazimierza Wielkiego, jako ekspiacja za utopienie Marcina Baryczki, wypominającego władcy rozwiązły tryb życia. Prace budowlane mogły się także rozpocząć po lokacji Stopnicy na prawie niemieckim w 1362 roku. Ukończono je natomiast przed 1380 rokiem, kiedy to kościół został po raz pierwszy odnotowany w źródłach pisanych.
W 1421 roku biskup Wojciech Jastrzębiec ustanowił przy kościele prepozyta, sześciu mansjonarzy oraz magistra szkoły. Prawdopodobnie jeszcze w XV wieku dobudowana została kaplica św. Anny, a w XVI stuleciu renesansowa już kruchta północna. Nowożytne przekształcenia miały też miejsce w 1645 roku, gdy dostawiono kaplicę Matki Boskiej. Dziesięć lat później kościół został spustoszony przez Szwedów, zaś w 1657 roku przez Węgrów księcia Siedmiogrodu, Jerzego II Rakoczego. Po tych zniszczeniach naprawy sfinansowano dopiero w 1677 roku. W XVIII stuleciu kościół unikał większych przekształceń, zbarokizowana jedynie została wieżyczka na kalenicy dachu, wzmocniono filary, ozdobiono wnętrze malowidłami. Naprawy musiano przeprowadzać po pożarze z 1795 roku.
W 1944 i 1945 roku większość budynków Stopnicy została zniszczona w toku działań wojennych, zniszczony został również w osiemdziesięciu procentach stopnicki kościół. Po zakończeniu działań militarnych przystąpiono do odbudowy zabytku. Prace te rozpoczęto w 1946 roku, a zakończono w 1958 roku. W 1986 roku kościół został ponownie konsekrowany.
Architektura
Kościół wzniesiono z ciosów piaskowca w zachodniej części Stopnicy, za rynkiem, a jednocześnie na skraju wzgórza miejskiego, którego strome stoki opadały ku rzece Stopniczance. Otrzymał formę budowli dwunawowej, halowej, z korpusem na planie prostokąta, węższym od niego, wydłużonym prezbiterium o wielobocznym zamknięciu na wschodzie i dostawioną od północy zakrystią, na wschodzie zakończoną dwoma ścianami. W narożu między korpusem a prezbiterium usytuowano wieżyczkę ze spiralną klatką schodową, wtopioną w mur zakrystii. Po południowej stronie korpusu, przy zachodniej części nawy, umieszczona została dwuprzęsłowa kaplica św. Anny.
Elewacje zewnętrzne kościoła posadowiono na cokole, opięto gzymsem kapnikowym i koronującym. Ściany wzmocniono uskokowymi przyporami, długimi i blisko siebie ustawionymi, zwłaszcza przy prezbiterium. Przypory narożne usytuowano pod skosem, pozostałe prostopadle do ścian. Pomiędzy nimi przepruto w korpusie i prezbiterium ostrołukowe, obustronnie rozglifione, dwudzielne okna, wysokie oraz wypełnione laskowaniem w prezbiterium. Wejście do kościoła wiodło profilowanym portalem głównym od zachodu, poprzedzonym dobudowaną gotycką kruchtą, portalem północnym do nawy, a także portalem od północy do zakrystii. Kolejny (ostrołuczny) portal łączył zakrystię z prezbiterium i nawę z kaplicą św. Anny (dwuramienny).
Wewnątrz korpusu na dwóch dziesięciobocznych filarach o wysokich cokołach wsparto sklepienia trójpodporowe, na których umieszczone zostały zworniki przedstawiające herby ziem polskich z czasów Kazimierza Wielkiego, herby rycerskie (Leliwa, Bogoria, Rogala, Jasieńczyk), papieża Benedykta XII, Andegawenów oraz motywy roślinne i zoomorficzne. Zwornikami przedstawiającymi dwie brodate głowy męskie (być może król oraz mistrz budowlany) a także herb Wielkopolski spięto krzyżowo – żebrowe i sześciodzielne sklepienie w prezbiterium. W obu głównych częściach kościoła żebra opuszczono na wysoko zawieszone wsporniki z dekoracją roślinną. Podobnie sklepieniami krzyżowo – żebrowymi nakryte zostały zakrystia i kaplica św. Anny.
Stan obecny
Widoczny dziś kościół jest w dużej części powojenną rekonstrukcją. Odbudowane musiały zostać górne partie murów prezbiterium, południowy mur korpusu nawowego, zakrystia z wieżyczką schodową, filary międzynawowe, sklepienia (część ze zworników przetrwała zniszczenia wojenne) oraz arkada tęczy. Odbudowanym nowożytnym dodatkiem jest barokowa kaplica przy wschodniej części ściany południowej nawy oraz renesansowa kruchta północna. W prezbiterium zachowało się kamienne, płaskorzeźbione herbami, rozetami i wizerunkiem krzyża antepedium (zakrycie mensy ołtarza) z XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, zeszyt 9, powiat pińczowski, red. J.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1957.