Historia
Budowę zamku krzyżackiego w Starogrodzie (Althausen Höhe), wznoszonego na miejscu starszego grodu, zaczęto w 1232 roku z inicjatywy mistrza krajowego Hermana Balka, podczas wyprawy krzyżowej. W jego sąsiedztwie lokowano w 1233 roku pierwotne miasto Chełmno, które jednak zostało spalone w 1244 roku w trakcie walk z księciem pomorskim Świętopełkiem i po około trzech latach przeniesione (możliwe, że translokacji na teren wsi Rybaki dokonano już w 1239 roku, a w 1247 roku miały miejsce ponowne, tym razem ostateczne przenosiny miasta).
W drugiej połowie lat 40-tych XIII wieku w Starogrodzie powołano komturstwo krzyżackie, najstarsze na terenie ziemi chełmińskiej. Jego rangę podniosło zdeponowanie na zamku relikwii głowy św. Barbary, zdobytej w 1342 roku w Sartowicach, a rok później oparcie się powstańcom pruskim. Gród, czy też pierwotna drewniano – ziemna warownia była jedną z jedynie trzech na ziemi chełmińskiej, które nie zostały wówczas zdobyte. Z powodów tych około połowy XIII wieku rozpoczęto budowę w Starogrodzie zamku murowanego.
W XV wieku zamek był kilkukrotnie zdobywany w trakcie wojen polsko – krzyżackich. Po zniszczeniach odbudowano go w 1495 roku, a w 1505 roku przeszedł na własność biskupów chełmińskich. Kolejne zniszczenia przyniosły wojny polsko – szwedzkie z XVII wieku. Pomimo odbudowy z lat 1682 – 1693 zamek w XVIII wieku ponownie podupadł. W 1777 roku znajdował się już w bardzo złym stanie, a wkrótce biskup Jan Karol Hohenzollern sprzedał zrujnowaną budowlę. Wykorzystano ją jako źródło materiału budowlanego i w całości rozebrano pod koniec XVIII wieku.
Architektura
Zespół zamku i miasta usytuowany został na terenie ograniczonym od północy i zachodu wysoką skarpą doliny Wisły, natomiast od wschodu i południa zabezpieczonym suchą fosą o szerokości 16-18 metrów i głębokości około 2–3 metrów. Fosa ta, wykorzystująca najpewniej naturalne obniżenia terenu, skutecznie odcinała całą wysoczyznę, na której powstało miasto i znajdujący się na zachodnim skraju cypla zamek.
Zamek górny, czyli dom konwentu krzyżackiego założono na planie pięcioboku dostosowanego kształtem do formy cypla wzgórza. Główny budynek o dwóch kondygnacjach nadziemnych, piwnicy i magazynowo – obronnym poddaszu, usytuowany został po stronie zachodniej, górującej nad doliną Wisły. Jak można wnioskować z nowożytnych inwentarzy był on trójdzielny, miał na każdej kondygnacji dwa skrajne większe pomieszczenia, rozdzielone pojedynczym mniejszym. W ich wnętrzach mieścił się refektarz i komnaty mieszkalne, zapewne wzorem innych zamków krzyżackich umieszczone na piętrze, podczas gdy przyziemie zajmowały izby gospodarcze. Z budynkiem zachodnim sąsiadowało krótkie skrzydło południowo – zachodnie, mieszczące kaplicę. Znajdowała się ona na piętrze, zaraz obok refektarza w skrzydle zachodnim, który ogrzewany był piecem akumulacyjnym, co potwierdziło odkrycie charakterystycznej płyty posadzkowej z otworem. Płyta ta zamykała wylot kanału którym przedostawało się ogrzane powietrze. Funkcja drugiego, większego wnętrza skrzydła zachodniego, czyli sali północnej, nie jest pewna, być może mieściło się tam dormitorium. Przy elewacji od strony dziedzińca budynek zachodni otrzymał murowany ganek, znajdujący się tylko z tej strony dziedzińca. Wschodnią część dziedzińca zajmowały mniejsze, zapewne niższe, parterowe, ale także murowane zabudowania o charakterze gospodarczym, mieszczące piekarnię, kuchnię i browar.
Zamek górny chroniony był zewnętrznym murem parchamu, ale jedynie od strony północnej i północno – wschodniej, czyli od strony podzamcza. Od strony zachodniej w kierunku nadrzecznych skarp wysunięty był dansker, raczej w postaci ganku niż wieży. Wjazd na górny dziedziniec prowadził od północy przez szyję bramną, która po stronie zachodniej mijała umieszczony na terenie międzymurza budynek, identyfikowany ze wzmiankowanym w latach 90-tych XIV wieku domem komtura. Miał on około 12 metrów szerokości i był podpiwniczony. Między jego ścianą a kurtyną zamku górnego funkcjonowało wąskie przejście.
Podzamcze od zamku górnego oddzielała obmurowana sucha fosa. Co najmniej od czasów nowożytnych funkcjonowała w niej studnia, dostępna z mostu przez drewniany ganek. Teren podzamcza obwiedziono murami obronnymi zaopatrzonymi w czworoboczny budynek bramny po stronie północnej oraz wzmocnionymi dwoma basztami: południowo – zachodnią i południowo – wschodnią. Na dziedzińcu znajdowała się zabudowa. Z czasach średniowiecznych pochodzić mógł murowany spichlerz i stajnia, stojące przy murze po stronie zachodniej. Źródła XV-wieczne wspominają także o karwanie (być może tożsamym ze stajnią) oraz łaźni.
Po stronie północno – wschodniej rozciągało się drugie, rozległe podzamcze chronione wałami ziemnymi i mieszczące z pewnością jedynie gospodarczą zabudowę o konstrukcji drewnianej (słupowej) lub szachulcowej. Takiej konstrukcji były też domy wzniesione na terenie starogrodzkiego miasta. Był to budowle podpiwniczone, o funkcjach magazynowych, w których parter pełnił funkcje mieszkalną. Powyżej znajdowały się prawdopodobnie magazynowe poddasza, ale co do ich istnienia nie można mieć pewności. Wymiary domów zapewne przypominały wielkością najstarsze zabudowania z Wrocławia, skąd przybyła część osadników. Długość ścian tych budynków wahała się od 4,8 do 5,5 metrów, przy czym ich dolne kondygnacje zagłębione były na około 1-1,3 metra, a czasem głębiej, nawet do 2 metrów. Miasto ochraniał wał ziemny oraz przekop o szerokości około 16-18 metrów.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie jego teren jest niezabudowany, a wzgórze pełnić może rolę platformy widokowej na tereny doliny Wisły. Wstęp na jego teren jest wolny, natomiast na miejscu pierwszej lokacji Chełmna częściowo znajduje się dziś luźna, współczesna zabudowa i asfaltowa droga, a także pola, łąki oraz boisko piłkarskie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamki krzyżackie w Starogrodzie i Bierzgłowie na tle innych komturskich siedzib nieregularnych w świetle nowych badań, “Archaeologia Historica Polona” tom 26, 2018.
Wasik B., Wiewióra M., Lipienek i Starogród – wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w 2018 roku, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.
Wasik B., Wiewióra M., Świat na pograniczu. Początki państwa krzyżackiego w świetle najnowszych badań [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.