Historia
Budowę zamku krzyżackiego w Starogrodzie (niem. Althausen Höhe, Althaus Kulm), wznoszonego na miejscu starszego grodu, zaczęto w 1232 roku z inicjatywy mistrza krajowego Hermana Balka, podczas wyprawy krzyżowej. W jego sąsiedztwie lokowano w 1233 roku pierwotne miasto Chełmno, które jednak zostało spalone w 1244 roku w trakcie walk z księciem pomorskim Świętopełkiem i po około trzech latach przeniesione (możliwe, że translokacji na teren wsi Rybaki dokonano już w 1239 roku, a w 1247 roku miały miejsce ponowne, tym razem ostateczne przenosiny miasta).
W drugiej połowie lat 40-tych XIII wieku w Starogrodzie powołano komturstwo krzyżackie, najstarsze na terenie ziemi chełmińskiej. Jego rangę podniosło zdeponowanie na zamku relikwii głowy św. Barbary, zdobytej w 1342 roku w Sartowicach, a rok później oparcie się powstańcom pruskim. Gród, czy też pierwotna drewniano – ziemna warownia była jedną z jedynie trzech na ziemi chełmińskiej, które nie zostały wówczas zdobyte. Z tych powodów około połowy XIII wieku rozpoczęto budowę w Starogrodzie zamku murowanego. Co charakterystyczne już przed 1280 rokiem był on określany w źródłach pisanych terminem „castrum”, jako jedyny na terenie ziemi chełmińskiej oprócz zamku w Toruniu („acta sunt hec in castro de Culmen”).
Ze względu na relikwie do zamku w Starogrodzie przez całe średniowiecze ciągnęły wyprawy pielgrzymów, zarówno tych ubogich jak i możnych, pośród których byli między innymi król Wacław II w 1301 lub 1302 roku, księżna Anna (żona księcia Witolda) w 1400 roku, czy burgundzki rycerz i podróżnik Gilbert de Lannoy w 1414 roku. Głowa św. Barbary pozostała na zamku nawet po jego zdobyciu w 1410 roku przez rycerzy i knechtów ziemi chełmińskiej, po tym gdy wielki szafarz zabrał kosztowności i uciekł do Pragi. Na wywiezienie relikwii nie zezwolił król Władysław Jagiełło, który nadał wówczas zamek w zarząd Mościcowi ze Stęszewa, kasztelanowi poznańskiemu. Jak wszystkie zamki krzyżackie, także Starogród został odbity przez zakon pod koniec 1410 roku.
Po raz drugi zamek został zdobyty w pierwszym roku wojny trzynastoletniej. Królewski rozkaz zburzenia Starogrodu nie został wykonany, ale relikwie św. Barbary przewieziono do opactwa w Czerwińsku. W 1457 roku zamek odbił oddział najemnych wojsk Bernharda Szumborskiego, który na podstawie umowy z Kazimierzem IV zarządzał Starogrodem aż do 1470 roku. Następnie za pośrednictwem króla węgierskiego Macieja Korwina zamek został wykupiony i przekazany władcy polskiemu. Zaniedbaną budowlę remontowano w 1495 roku, po czym w 1505 roku przeszła na własność biskupów chełmińskich. Zniszczenia zamkowi przyniosły wojny polsko – szwedzkie z XVII wieku. Pomimo odbudowy z lat 1682 – 1693, w XVIII wieku ponownie podupadł. W 1777 roku znajdował się już w bardzo złym stanie, a wkrótce biskup Jan Karol Hohenzollern sprzedał zrujnowaną budowlę. Wykorzystano ją jako źródło materiału budowlanego i w całości rozebrano pod koniec XVIII wieku.
Architektura
Zespół zamku i miasta usytuowany został na terenie ograniczonym od północy i zachodu wysoką skarpą doliny Wisły, natomiast od wschodu i południa zabezpieczonym suchą fosą o szerokości 16-18 metrów i głębokości około 2–3 metrów. Fosa ta, wykorzystująca najpewniej naturalne obniżenia terenu, skutecznie odcinała całą wysoczyznę, na której powstało miasto i znajdujący się na zachodnim skraju cypla zamek. Dwa kilometry na północ od zamku, w Kałdusie, do lat 80-tych XIII wieku na skarpie wiślanej znajdował się drewniano – ziemny gródek komtura ziemi chełmińskiej.
Zamek górny, czyli dom konwentu krzyżackiego założono na planie pięcioboku dostosowanego kształtem do formy cypla wzgórza. Główny budynek o dwóch kondygnacjach nadziemnych, piwnicy i magazynowo – obronnym poddaszu, usytuowany został po stronie zachodniej, górującej nad doliną Wisły. Jak można wnioskować z nowożytnych inwentarzy był on trójdzielny, miał na każdej kondygnacji dwa skrajne większe pomieszczenia, rozdzielone pojedynczym mniejszym. W ich wnętrzach mieścił się refektarz i komnaty mieszkalne, zapewne wzorem innych zamków krzyżackich umieszczone na piętrze, podczas gdy przyziemie zajmowały izby gospodarcze. Z budynkiem zachodnim sąsiadowało krótkie skrzydło południowo – zachodnie, mieszczące kaplicę. Znajdowała się ona na piętrze, zaraz obok refektarza w skrzydle zachodnim, który ogrzewany był piecem akumulacyjnym (hypocaustum), co potwierdziło odkrycie charakterystycznej płyty posadzkowej z otworem. Płyta ta zamykała wylot kanału którym przedostawało się ogrzane powietrze. Drugie, większe wnętrze skrzydła zachodniego, czyli sala północna, być może przeznaczone było na dormitorium. Przy elewacji od strony dziedzińca budynek zachodni otrzymał murowany ganek, znajdujący się tylko z tej strony dziedzińca. Wschodnią część dziedzińca zajmowały mniejsze, zapewne niższe, parterowe, ale także murowane zabudowania o charakterze gospodarczym, mieszczące piekarnię, kuchnię i browar.
Zamek górny chroniony był zewnętrznym murem, ale jedynie od strony północnej i północno – wschodniej, czyli od strony podzamcza, gdzie tworzył parcham o szerokość od około 12,5 do 13,5 metrów. Od strony zachodniej w kierunku nadrzecznych skarp wysunięty był dansker, raczej w postaci ganku niż wieży. Wjazd na górny dziedziniec prowadził od północy przez szyję bramną, która po stronie zachodniej mijała umieszczony na terenie międzymurza budynek, identyfikowany ze wzmiankowanym w latach 90-tych XIV wieku domem komtura. Miał on około 12 metrów szerokości i był podpiwniczony. Między jego ścianą a kurtyną zamku górnego funkcjonowało wąskie przejście.
Podzamcze od zamku górnego oddzielała obmurowana sucha fosa. Co najmniej od czasów nowożytnych, a zapewne również w średniowieczu funkcjonowała w niej studnia, dostępna z mostu przez drewniany ganek. Teren podzamcza obwiedziono murami obronnymi zaopatrzonymi w czworoboczny budynek bramny po stronie północnej oraz wzmocnionymi dwoma czworobocznymi basztami: większą południowo – zachodnią i mniejszą południowo – wschodnią. Na dziedzińcu znajdowała się zabudowa o charakterze gospodarczym. Z czasów średniowiecznych pochodzić mógł murowany spichlerz i stajnia, stojące przy murze po stronie zachodniej. Źródła XV-wieczne wspominały także o karwanie (być może tożsamym ze stajnią) oraz łaźni.
Po stronie północno – wschodniej rozciągało się rozległe drugie podzamcze (a w zasadzie miasto) o wymiarach około 580 x 310 metrów, chronione wspomnianymi powyżej wałami ziemnymi i fosą o szerokości 16-18 metrów. Mieszcząca się na jego terenie zabudowa gospodarcza była z pewnością jedynie konstrukcji drewnianej (słupowej) lub szachulcowej. Takiej konstrukcji były też domy mieszkalne wzniesione na terenie starogrodzkiego miasta. Były to budowle podpiwniczone, o funkcjach magazynowych, w których parter pełnił funkcje mieszkalną. Powyżej znajdowały się prawdopodobnie magazynowe poddasza, ale co do ich istnienia nie można mieć pewności. Wymiary domów zapewne przypominały wielkością najstarsze zabudowania z Wrocławia, skąd przybyła część osadników. Długość ścian tych budynków wahała się od 4,8 do 5,5 metrów, przy czym ich dolne kondygnacje zagłębione były na około 1-1,3 metra, a czasem głębiej, nawet do 2 metrów.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Obecnie jego teren jest niezabudowany, a wzgórze pełnić może rolę platformy widokowej na tereny doliny Wisły. Wstęp na jego teren jest wolny, natomiast na miejscu pierwszej lokacji Chełmna częściowo znajduje się dziś luźna, współczesna zabudowa i asfaltowa droga, a także pola, łąki oraz boisko piłkarskie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamki krzyżackie w Starogrodzie i Bierzgłowie na tle innych komturskich siedzib nieregularnych w świetle nowych badań, “Archaeologia Historica Polona” tom 26, 2018.
Wasik B., Wiewióra M., Lipienek i Starogród – wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w 2018 roku, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.
Wasik B., Wiewióra M., Świat na pograniczu. Początki państwa krzyżackiego w świetle najnowszych badań [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.