Historia
Od X wieku na miejscu późniejszego miasta znajdował się gród Pomorzan, wymieniany w dokumentach w 1140 i 1186 roku, a obok niego osada targowo – rzemieślnicza, usytuowana przy brodzie na rzece Ina, gdzie krzyżowały się ważne szlaki handlowe z Kamienia i Wolina do Wielkopolski, a ze Szczecina na wschód. W XIII wieku Stargard należał do księstwa zachodniopomorskiego, od 1295 wołogoskiego, a od 1368 do słupskiego. Dzięki niezwykle korzystnemu położeniu geograficznemu i dochodom z handlu szybko się rozwijał, mimo sporów z Goleniowem o prawo do swobodnej żeglugi. Położenie przy granicy księstwa wołogoskiego z pewnością wpłynęło też na chęć silnego ufortyfikowania miasta.
Budowę drewnianych obwarowań w Stargardzie rozpoczęto po otrzymaniu przez miasto praw miejskich w 1243 roku. W drugiej połowie XIII wieku rozpoczęła się powolna wymiana obwarowań drewniano – ziemnych na murowane, której pierwszy etap zakończył się około 1295 roku, kiedy to po raz pierwszy wspomniano stargardzkie miejskie mury obronne w źródłach pisanych. Data ta, podobnie jak kolejna wzmianka z 1298 roku, wiązała się z klasztorem augustianów i sporem toczonym pomiędzy miastem a konwentem, w związku z włączeniem zabudowań klasztornych w obręb murów miejskich. Powodem konfliktu była niechęć mnichów do partycypowania w kosztach budowy na odcinku muru przylegającym do zabudowań klasztornych. Ostatecznie dzięki interwencji biskupa kamienieckiego i księcia Bogusława IV mur zbudowano wspólnym wysiłkiem.
Na przełomie XIV i XV wieku, ze względu na wzrost znaczenia politycznego miasta, jego rozwój gospodarczy, zagrożenie ze strony Brandenburgii oraz wprowadzenie broni palnej, stare mury wymagały modernizacji. Prace te prawdopodobnie trwały przez cały XV wiek i początek XVI stulecia. Podwyższono wówczas mury nadbudowaniem z cegły, a niektóre odcinki całkowicie przebudowano. W ciągu obwarowań wzniesiono nowe baszty, a bramy miejskie przekształcono i rozbudowano o przedbramia. Wzniesiono również arsenał miejski w którym składowano broń dla obrońców. Tych miasto miało wówczas w liczbie 50 jeźdźców i 200 pieszych oraz dysponowało machinami oblężniczymi, działami i liczną bronią ręczną. W efekcie w XVI wieku Stargard należał do najlepiej obwarowanych miast w księstwie pomorskim.
Okres pomyślności przerwały działania wojny trzydziestoletniej, gdy w 1635 roku Stargard, broniony przez szwedzką załogę, został zdobyty szturmem, spalony, a ludność wymordowana (stąd nazwa baszty Morze Czerwone). Zniszczeniu uległa wówczas nie tylko zabudowa mieszkalna, ale i obwarowania. W XVIII wieku podupadłe mury straciły wartość obronną, co doprowadziło do rozebrania ponad połowy pierścienia fortyfikacji. W 1842 rozebrano bramę Świętojańską, w 1869 roku zniszczono kilka baszt wykuszowych, w 1871 roku basztę Kowalską. Niestety do dodatkowych zniszczeń przyczyniła się druga wojna światowa, po której od 1957 roku prowadzono intensywne prace renowacyjne.
Architektura
Miasto usytuowano na zachodnim brzegu rzeki Iny, w jednym z jej niewielkich zakoli. Długość pierścienia obwarowań Stargardu Szczecińskiego, wzniesionego na planie owalu ze zwężeniem po stronie północno – wschodniej, wynosiła 2260 metrów. Owe wydłużone zwężenie wynikało z chęci włączenia w obręb obwarowań słowiańskiego grodu wraz z podgrodziami usytuowanymi na wyspie rzecznej.
Mury wzniesiono z kamienia polnego w dolnych partiach oraz z cegły układanej w wątku wendyjskim w górnej części. Posiadały do 2 metrów grubości, sięgały początkowo około 6 metrów wysokości, a po podwyższeniu w XV wieku około 8 metrów wysokości lub w niektórych miejscach nieco powyżej tej wielkości. Zwieńczone był drewnianym gankiem straży zapewniającym dostęp do rzędu otworów strzeleckich, przy czym pierwotna forma zwieńczenia murów pozostaje nieznana. Po przebudowie z XV wieku mury na części obwodu zaopatrzone zostały od strony miasta w półkoliste arkady wspierające podwyższone ganki bojowe. Przed nimi jako zewnętrzną strefę obrony utworzono zwieńczone palisadą wały ziemne oraz wykopano zdwojoną fosę (za i przed ziemnym wałem), którą po wschodniej stronie zastępowała płynąca w bliskiej odległości rzeka Ina. Obronne znaczenie mogła mieć także bagnista depresja między bramą Młyńską a wzgórzem Kalkenberg.
Obwarowania miejskie wzmacniało początkowo, pod koniec XIII wieku, 39 czworobocznych baszt wykuszowych i prawdopodobnie 2 lub 3 baszty zamknięte. Na skutek rozbudowy z XV wieku miasto wzmocnione było już 45 czworobocznymi, trójkondygnacyjnymi basztami wykuszowymi oraz 9 basztami zamkniętymi o różnych formach, rozmieszczonymi co 30-35 metrów, czyli w odległości skutecznego strzału z kuszy. Wśród nich były baszty wielostopniowe, cylindryczne oparte na kwadratowej podstawie (np. baszta Tkaczy, baszta Białogłówka, baszta Morze Czerwone) oraz baszty w całości cylindryczne (np. baszta Jeńców). Typowe proste baszty wykuszowe przykryte były dachami dwuspadowymi, choć nie ma pewności czy od samego początku. Wystawały silnie przed lico muru by umożliwić ostrzał flankowy. Mieściły trzy kondygnacje, przy czym wejścia prowadziły do nich od razu na drugą kondygnację z poziomu ganku obronnego. Najniższe kondygnacje pełniły rolę składów broni i amunicji, najwyższe natomiast były właściwymi platformami obronnymi.
Najwyższą i najbardziej skomplikowaną formę spośród baszt pełnych uzyskała baszta Morze Czerwone, sięgająca aż 34 metrów wysokości. Zbudowana została w drugiej połowie XV wieku jako trójstopniowa, założona na kwadratowej w planie podstawie o wymiarach 8 x 9 metrów, o cylindrycznej części środkowej dekorowanej w romby glazurowaną cegłą, oraz ośmiobocznej górnej partii zwieńczonej ceglanym ostrosłupem z małymi wykuszami. Trzy platformy obronne zwieńczono krenelażem, a osiem wewnętrznych poziomów, rozdzielonych płaskimi stropami, połączono za pomocą drabin. Na każdym z nich usytuowano inny rozstaw strzelnic szczelinowych i okrągłych, które tworzyły układ szachownicowy. W przyziemiu usytuowano podsklepiony loch więzienny do którego prowadził okrągły otwór w podłodze wyższego piętra. Na ten ostatni prowadziło wejście z zewnątrz, a we wnęce od strony polnej umieszczono szeroką platformę do ustawiania dział.
Spośród pozostałych baszt pełnych Stargardu dwustopniową budowlą była Białogłówka, wzniesiona na starszych fundamentach około 1400 roku. Dwukondygnacyjną podstawę budowli utworzono na planie kwadratu. Z niej wyrastała część cylindryczna, zakończona stożkowym, ceramicznym hełmem dającym baszcie łączną wysokość 30 metrów. Cylindryczna partia wieży pierwotnie zwieńczona była krenelażem. Komunikację w łącznie sześciopoziomowym wnętrzu rozwiązano za pomocą drabin. Baszta Jeńców sięgała około 13 metrów wysokości, przy czym do około 3-5 metrów wzniesiona była z kamienia, a wyżej z cegły. Posiadała cztery kondygnacje na planie koła, blankowane zwieńczenie z ostrosłupowym dachem i elewacje przebite szczelinowymi otworami. Baszta Tkaczy była wyższa, około 23 metrowa, trójczłonowa, dołem na rzucie kwadratu, wyżej cylindryczna i następnie ośmioboczna, zwieńczona ceglanym ostrosłupem z małymi wykuszami. Wszystkie jej trzy człony chronione były krenelażem, elewacje natomiast udekorowano wzorami z zendrówki i poprzebijano otworami strzeleckimi. Baszty Rzeźnicka i Kowalska miały formę na podstawie cylindrycznej, zwieńczone były krenelażem i ceglanymi ostrosłupami.
Do miasta prowadziły cztery bramy: od zachodu brama Pyrzycka, od północy brama Młyńska zwana także Portową lub Wodną, od wschodu brama Wałowa (Grodzka) i od północnego – zachodu brama Świętojańska zwana także Szczecińską. Ponadto w ciągu murów funkcjonowały cztery furty w postaci niewielkich przejść zwanych furtą: Zieloną (Wodną), Rzeźnicką i Augustiańską. Czwarta o nieznanej nazwie znajdowała się w pobliżu arsenału. Pierwotny wygląd bram z końca XIII wieku nie jest znany, gdyż zostały one znacznie przekształcone w XV stuleciu. Z pierwszego etapu budowy przetrwała jedynie dolna część bramy Pyrzyckiej, dlatego można przypuszczać, iż pierwotnie były to proste czworoboczne wieże z przejazdami w przyziemiu. Bramy lądowe wzmocnione zostały w XV wieku przedbramiami.
Przedbramie bramy Pyrzyckiej otrzymało około 1439 roku formę wysuniętych w przedpole za pomocą szyi dwóch niskich baszt, połączonych łącznikiem ze sklepionym przejazdem zamykanym mostem zwodzonym. Natomiast brama wewnętrzna została założona na planie kwadratu o wymiarach 11,3 x 11,4 metra, miała cztery kondygnacje zwieńczone szczytami od strony przedbramia i miasta. Czwarta kondygnacja zakończona była pierwotnie gankiem obronnym, a ostrołukowy przejazd zabezpieczony był broną, poruszaną po prowadnicy w ostrołukowo zwieńczonej wnęce. We wnętrzu każdej z górnych kondygnacji umieszczone były jednoprzestrzenne izby kryte drewnianymi stropami. Pomieszczenia te obiegały ganki przykryte sklepieniami krzyżowymi z niszami strzeleckimi. Dojście na wyższe kondygnacje prowadziło od strony miasta, schodami osadzonymi w grubości muru. Nie zapomniano także o dekoracyjności, pokrywając dwie główne elewacje kolistymi i półkolistymi blendami w których umieszczono otwory strzelcze. Pomiędzy nimi znalazły się tarcze herbowe, a powyżej wspomniane już ozdobne, gotyckie, schodkowe szczyty.
Wieża bramy Wałowej założona została na planie prostokąta o wymiarach 10,6 x 11,5 metra z ostrołukowym przejazdem na poziomie przyziemia i ostrołukową wnęką powyżej. Posiadał ona wzniesione w 1430 roku najbardziej rozbudowane przedbramie. Składało się ono z wysuniętego w stronę ziemnych wałów barbakanu i budynku bramy zewnętrznej, połączonego szyją z wieżą bramy wewnętrznej. Elewacje tej ostatniej ozdobione były blendami, a na ścianie południowej podwieszony został wykusz latrynowy. Barbakan założono na planie półkola i zaopatrzono w most zwodzony przerzucany nad rzeką Iną.
Wyjątkową konstrukcją była brama Portowa, strzegąca koryta kanału Młyńskiego i niedużego portu. Z tego powodu pełniła ona prócz funkcji obronnych także rolę komory celnej, a o jej znaczeniu świadczy umieszczenie zarysu bramy w dawnym herbie Stargardu. Otrzymała ona dwie ośmioboczne wieże o wysokości 28 metrów, które wystawały ponad dach głównego budynku o wymiarach 14,5 x 6 metrów. Ponad ostrołucznie zamkniętym przepływem nad korytem rzeki, od zewnątrz utworzono dwa małe okienka strażnicze, zaś od strony miasta trzy. Szerokość przepływu wyniosła około 6 metrów. Wieże zaopatrzono w otwory strzelnicze i krenelaż wsparty na kroksztynach, nad którym dominowały ceglane hełmy w kształcie ostrosłupów.
W południowo – wschodniej części miasta, w pobliżu murów miejskich, pod koniec XV wieku stanął budynek arsenału. Wchodził on w skład systemu średniowiecznych fortyfikacji jako magazyn broni i amunicji (znajdujący się na parterze), w którym także produkowano i naprawiano uzbrojenie (na piętrze). Wzniesiono go na planie prostokąta o wymiarach 12,3 × 16,5 metra, jako budowlę piętrową, której ściany zostały udekorowane układanymi z cegły zendrówki rombami i dwoma szczytami schodkowymi przy krótszych elewacjach. Przyziemie z dwoma wejściami w krótszych bokach pozostawiono bez okien, jedynie pierwsze piętro oświetlono sześcioma otworami zamkniętymi łukami półkolistymi. Komunikację pionową zapewniały schody w grubości muru, w południowo – wschodnim narożniku doświetlanym pojedynczym okienkiem. Ściany podłużne podzielono na obu kondygnacjach symetrycznie rozstawionymi wnękami zamkniętymi łukami półkolistymi. W ścianach krótszych zastosowano po jednej wnęce biegnącej przez całą wysokość (mieścił się tam portal i małe okno). Pierwotnie wewnętrzne przypory podtrzymywały drewniane stropy, choć już od początku planowano budowę sklepień (w trakcie budowy pozostawiono miejsca pod opory sklepienne). Dopiero po pożarze z 1635 roku wprowadzono dwa ośmioboczne filary podtrzymujące sklepienia krzyżowo – żebrowe, zlikwidowano podział na dwie kondygnacje, a wokół ścian utworzono drewnianą galerię.
Stan obecny
Zachowana do dziś długość obwarowań wynosi ponad kilometr. Z dawnego systemu fortyfikacji miejskich zachowało się wiele fragmentów, które dziś stanowią ważną atrakcję turystyczną miasta. Są to: brama Pyrzycka (dotrwała do naszych czasów bez większych modyfikacji nowożytnych), brama Wałowa (z pierwotnych partii zachowały się tylko jej dwie dolne kondygnacje), unikatowa w skali kraju wodna brama Młyńska, baszta Morze Czerwone, baszta Tkaczy i baszta Białogłówka. Najlepiej zachowanym fragmentem muru jest odcinek przy bramie Pyrzyckiej. Stargardzki arsenał, pomimo zniszczeń z okresu I i II wojny światowej, stanowi wyjątkową budowlę na Pomorzu, ponieważ w żadnym z miast tego regionu nie zachowała się średniowieczna budowla o podobnym przeznaczeniu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jurkiewicz J., Miejskie mury obronne w Stargardzie, Stargard Szczeciński 2010.
Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński, Warszawa 1983.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim. Poznań 1975.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.