Historia
Kościół powstał w pierwszej połowie XV wieku w wyniku rozbudowy kaplicy wzniesionej w XIII wieku przez joannitów, przybyłych do Stargardu około 1229 roku, kiedy to książę Barnim I potwierdził nadania dla zakonu uczynione przez swych poprzedników. Nadania te zlokalizowane były między innymi w Stargardzie. W 1234 roku wzmiankowany był w dokumentach niejaki Chalo, „magister in Staregarde et Christianus frater”, zapewne powiązany z joannicką kaplicą.
Budowę nowego kościoła rozpoczęto w 1408 roku, co potwierdziła inskrypcja na południowej elewacji wieży. Prace nad jej ukończeniem oraz nad korpusem nawowym trwały do około 1463 roku, natomiast nieco wcześniej, prawdopodobnie około połowy XV wieku rozpoczęto prace nad przebudową prezbiterium do formy z obejściem, inspirowanym stargardzką kolegiatą NMP. Także w połowie XV stulecia, żona burmistrza miasta Henninga Mildenitza ufundowała kaplicę, dobudowaną do korpusu kościoła od strony południowej, a przed rokiem 1480, od północnej strony wieży wybudowano kaplicę zwaną ”turri anexa”. Kolejnym etapem budowy było pod koniec XV wieku wzniesienie pierwotnie nieplanowanych kaplic, które wieńcem otoczyły wschodnią część kościoła. W tym samym okresie musiała powstać zakrystia przylegająca do korpusu kościoła od północy. Ostateczny kształt kościoła był wynikiem długotrwałej budowy i zmieniających się koncepcji.
Kościół szczęśliwie omijały pożary, nawiedzające średniowieczne miasto. Jednak w roku 1540 i 1697 na skutek wichury i być może błędów konstrukcyjnych dwukrotnie uległa zniszczeniu wieża, której spadający hełm zgniótł sklepienie i kaplice przywieżowe. Rozpoczętą szybko odbudowę ukończono w 1699 roku, przy czym zwieńczenie wieży odbudowano prowizorycznie w postaci dwuspadowego dachu. Sklepienia zrekonstruowano, za wyjątkiem drugiej kondygnacji wieży. Przez kolejne lata XVIII wieku trwały już tylko drobne prace renowacyjne, nie zmieniające średniowiecznej struktury kościoła.
W 1813 roku kościół św. Jana został zamieniony przez wojska napoleońskie w lazaret, a następnie w magazyn owsa i więzienie. Ucierpiało na tym wnętrze budowli, zwłaszcza jej wyposażenie. Renowację przeprowadzono w latach 1817-1819, w jej trakcie odnowiono tynki, wykonano nowe okna i witraże oraz posadzki. Do generalnej renowacji przystąpiono w 1892 roku, kiedy to niestety rozebrano kaplicę przy południowej nawie, wymieniono portal zachodni oraz przelicowano całą elewację południową. Podczas działań II wojny światowej kościół nie odniósł większych zniszczeń.
Architektura
Pierwotna kaplica joannitów była niewielką, romańską jeszcze, salową budowlą wzniesioną z kostki granitowej. Jej relikty w postaci granitowych ciosów, wbudowane zostały w filary nawy głównej gotyckiego prezbiterium. Kościół XV-wieczny wzniesiono w północno – zachodniej części miasta, blisko murów obronnych, jako budowlę halową o trzech nawach, z prezbiterium i obejściem po stronie wschodniej oraz strzelistą czworoboczną wieżą z narożną wieżyczką schodową od zachodu. Zwartą bryłę korpusu i prezbiterium nakryto wspólnym wysokim, dwuspadowym dachem, natomiast pięcioboczne prezbiterium otoczono wieńcem niższych kaplic, nakrytych dachami pulpitowymi. Przy pierwszym przęśle prezbiterium od północy usytuowano dwuprzęsłową zakrystię, po południowej stronie nawy bocznej dwuprzęsłową kaplicę, zaś kolejne kaplice utworzono po bokach wieży.
Całość kościoła opięto przyporami, przy czym te przy obejściu, widoczne ponad dachami kaplic, zostały oprofilowane w narożach kształtką, a także ozdobione blendami i laskowaniem, będącym bardzo uproszczoną wersją dekoracji lizenowej chóru kolegiaty NMP. Wieża w górnych partiach została rozczłonkowana triadami wysokich blend, również wzorowanych na dekoracjach kolegiaty (blendy bliźnie zamknięte odcinkowo, zwieńczone blendami kolistymi). Wejście do wnętrza wiodło kilkoma portalami: głównym w przyziemiu wieży od zachodu, południowym do nawy bocznej, do zachodniego przęsła prezbiterium od południa, do kaplicy przy wieży od północy.
Nawa główna prezbiterium, wyodrębniona masywnymi, czworobocznymi filarami, została podzielona na dwa przęsła zbliżone do kwadratu i wieloboczne przęsło wschodniego zamknięcia. Czteroramienne sklepienie gwiaździste w przęsłach prostokątnych opuszczono na wsporniki, a w przęśle wschodnim oparto na służkach schodzących aż do posadzki. W nawach bocznych prezbiterium zastosowano sklepienie gwiaździste w wariancie sześcioramiennym, także oparte na służkach spływających do posadzki. Ukośne przęsła obejścia nakryto sklepieniem przeskokowym. W kaplicach, otwartych do obejścia arkadami o łukach odcinkowych, zastosowano sklepienia gwiaździste, kryształowe i krzyżowo – żebrowe. W służkach prezbiterium i obejścia zastosowano na służkach ceramiczne kapitele i wsporniki o kształtach ludzkich głów.
W korpusie nawowym osadzone na wysokich cokołach ośmioboczne filary wyznaczyły trzy poprzecznie prostokątne przęsła w nawie głównej i lekko wydłużone w nawach bocznych. Ściany tych ostatnich rozczłonkowano masywnymi filarami przyściennymi tworzącymi głębokie nisze, w których umieszczono okna o skromnie profilowanych ościeżach. Nawę główną nakryto sklepieniem gwiaździstym ośmioramiennym, a nawy boczne sklepieniami krzyżowo – żebrowymi.
Stan obecny
Kościół św. Jana zasadniczo zachował późnogotycką bryłę, za wyjątkiem rozebranych kaplic przy południowej ścianie nawy i częściowo przy wieży. Nie zachowały się sklepienia w podwieżowej kruchcie i kaplicach przywieżowych, nowożytną rekonstrukcją jest sklepienie w korpusie. Pod koniec XIX wieku przelicowane zostały elewacje zewnętrzne, z tego okresu pochodzi też obecny hełm wieży i portal zachodni w jej przyziemiu. Niestety od północy zabytkową budowlę przysłaniają i oszpecają dwa współczesne aneksy wykonane z cegły maszynowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński, Warszawa 1983.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.