Historia
Osada Zagość (w średniowieczu Zagost, Zagoszcz) stanowiła pierwszą na ziemiach polskich siedzibę joannitów, których w 1154 roku sprowadził książę Henryk Sandomierski, po powrocie z pielgrzymki do Ziemi Świętej. Ufundował on w Zagości komandorię, przy której w czwartej ćwierci XII wieku powstał pierwszy romański kościół oraz szpital, dla których nadania potwierdził w 1173 roku jego brat, książę Kazimierz Sprawiedliwy.
Na początku XIV wieku joannici utracili swoją posiadłość w Zagości na rzecz biskupa kujawskiego Gerwarda, jako odszkodowanie za ich wcześniejsze najazdy na biskupie majątki. Następnie około 1350 – 1370 roku romański kościół przebudowano w stylistyce gotyckiej z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Podobno była to forma pokuty za zabójstwo kanonika Marcina Baryczki, co jednak przypisuje się bez dowodów wielu fundacjom tego władcy. Pod koniec XV wieku kościół powiększony został za sprawą dobudowania gotyckiej zakrystii.
W 1657 roku kościół został spalony przez wojska Rakoczego, w wyniku czego popękać miały mury i sklepienia. W 1667 roku budynek odnowiono i rekonsekrowano przez biskupa krakowskiego Mikołaja Oborskiego. W latach 1900 – 1901 został powiększony korpus nawowy zabytku, co niestety poskutkowało bezpowrotnym zniszczeniem wielu jego romańskich dekoracji rzeźbiarskich i detali architektonicznych.
Architektura
Pierwotny kościół romański składał się z nawy o wymiarach wnętrza 6,8 x 8,3 metra i prosto zamkniętego prezbiterium po stronie wschodniej o wielkości wnętrza 3,4 x 5,3 metra. Być może po stronie zachodniej znajdowała się wieża. Całość wzniesiono z dokładnie obrobionych ciosów miejscowego wapienia. Okna kościoła pierwotnie były półkoliste, rozglifione, półkoliście zamknięty był także niewielki portal wiodący do nawy od południa. Wewnątrz nawa nakryta była drewnianym stropem płaskim, a prezbiterium posiadało sklepienie krzyżowe. Romańską posadzkę utworzono z dużych prostokątnych płyt wapienia.
Elewacje zewnętrzne kościoła otrzymały bogatą artykulację w postaci narożnych lizen z dekoracją sznurową na narożach oraz podziałem na dwa poziomy profilowanym gzymsem w nawie i uskokiem podokiennej części w prezbiterium. W części nawowej dolna kondygnacja uzyskała profilowany cokół, górną zaś przebito oknami, trzema od północy i trzema od południa, osadzonymi w polach wydzielonych przez kolumienki wspierające fryz arkadkowy. Fryz ten po północnej stronie we wnękach wypełniony był płaskorzeźbionymi syrenami, a na jednym z ciosów w partii przyziemia umieszczony był ryt przedstawiający kościół z wieżą. Na kolejnym ciosie północnej ściany przedstawiono smoka, być może związanego z ówczesnymi wierzeniami czy też magią mającą chronić budowlę (podobnie jak w kościele w Inowrocławiu).
W XIV wieku nawę kościoła przedłużono ku zachodowi, a prezbiterium ku wschodowi, gdzie otrzymało ono nowe, wieloboczne zamkniecie. Obie części także podwyższono. Prezbiterium wzmocniono wówczas sześcioma, a nawę dwoma uskokowymi przyporami, pozwalającymi utrzymać nacisk nowych sklepień na mury obwodowe. W okresie gotyku założono bowiem w prezbiterium nad dwoma przęsłami sklepienie krzyżowo-żebrowe oraz sześciodzielne we wschodnim zamknięciu. Jego żebra spięto zwornikami, w tym jednym z rzeźbionym Orłem Piastowskim. Podczas gotyckiej przebudowy zachowano pierwotny podział elewacji kościoła, trzony romańskich półkolumienek i lizeny nadbudowano jedynie i wpuszczono w gotycki gzyms. Wnętrze oświetliły bardzo wąskie, a jednocześnie wysokie okna ostrołukowe, ponadto w ścianach osadzono sedilia i sakramentarium.
W XV wieku po północnej stronie prezbiterium wybudowana została czworoboczna zakrystia, której ściana zachodnia wzniesiona została na linii wschodniej ściany nawy. Jej wnętrze oświetlono pojedynczym oknem od strony wschodniej, a na poddaszu umieszczone zostało zablokowane jedno z okien romańskich.
Stan obecny
Kościół posiada dziś w dużej części zachowaną formę gotycką, choć mury jego nawy i prezbiterium, pozbawione pierwotnej ściany zachodniej i wschodniej, pochodzą jeszcze z czasów romańskiej budowli. Niestety bryłę zniekształca dobudowana na początku XX wieku znacznie większa nawa z bocznymi kaplicami. Co więcej w trakcie tej przebudowy poszerzono okna w nawie i bezmyślnie skuto artykulację górnej strefy elewacji, pozostawiając ją tylko na ścianie szczytowej. Przebudowana została także gotycka zakrystia. Z XII wieku zachowało się okno południowe w nawie oraz zamurowany obecnie portal południowy, a także ciekawe zdobienia fryzu i ryty na północnej ścianie nawy (ryt obrazujący kościół z wieżą obecnie znajduje się w lapidarium w Wiślicy). Wewnątrz przetrwała arkada tęczy oraz gotyckie sklepienie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dąbrowska E., Michałowski A., Tomaszewski A., Badania kościoła św. Jana w Zagości pow. Pińczów, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego”, 1/1963.
Dziadek J., Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Zagości, Pińczów 2016.
Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XVII, Rzeszów 1996.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.