Historia
Budowę murów obronnych rozpoczęto pod koniec XIII wieku, kiedy to mieszczanie średzcy wystąpili do króla Karola Luksemburskiego o zezwolenie na ich wzniesienie. Mury poprowadzono wzdłuż granic miasta i połączono je z zabudowaniami zamku kasztelańskiego, wzniesionego nieco wcześniej, na początku drugiej połowy XIII wieku. Jego pierwszego kasztelana, Dalebora z Niemczy, wymienił dokument z 1269 roku, natomiast pierwsza wzmianka odnosząca się do obwarowań miejskich pojawiła się w 1283 roku, mówiąc ogólnie o istnieniu bram miejskich jako miejscu ściągania myta. W 1324 roku po raz pierwszy wymieniono z nazwy bramę, kiedy to odnotowana została brama Wrocławska.
W XIV wieku obwarowania musiały być już naprawiane i modernizowane. Obowiązek ten spoczywał na mieszczanach, jednak w 1341 roku nowy władca księstwa, Jan Luksemburczyk, nie chcąc sobie zrażać mieszkańców Środy przekazał miastu dziesięcioletni czynsz, jaki wpłacali Żydzi średzcy do kasy królewskiej, na wzmocnienie miejskich murów obronnych. Fundusze te przeznaczono na budowę siedmiu baszt, z czego czterech bramnych. Dokument z 1392 pozostawił informację, że burgrabia Heinrich Renker zawarł ugodę z miastem co do korzystania z fosy miejskiej. W dokumencie tym pojawiła się brama Rzeźnicza, w takim kontekście, że na odcinku od okrągłej wieży (najprawdopodobniej chodziło o wieżę zamkową) do wspomnianej bramy, burgrabia i jego następcy zyskali prawo do połowu ryb w fosie, a także do trawy po obu jej brzegach. Świadczyło to o utrzymywaniu fosy nie tylko w dobrym stanie ale i w czystości.
Nieco wcześniej, w 1327 roku ostatni książę wrocławski Henryk VI oddał zamek wraz z dochodami w dożywocie rycerzowi Ticzce z Reideburga, lecz z chwilą przejścia księstwa wrocławskiego pod zwierzchność Korony Czeskiej w 1335 roku zamek stał się własnością królów czeskich. W miejsce kasztelana ustanowili oni burgrabiego, którego z biegiem czasu zastąpili urzędnicy. Od czasu gdy Karol IV przekazał urząd starosty księstwa na radę miasta Wrocławia, zamek zaczął podlegać rajcom wrocławskim. W 1444 roku rada miejska powierzyła urząd burgrabiego niejakiemu Leonardowi Azenheimerowi, bawarskiemu kapitanowi, który okazał się co prawda energiczny, ale także i samowolny, przez co dwa lata później za dokonane gwałty i rozboje został uwięziony i ścięty na placu publicznym. Pośród występków burgrabiego miało także być osłabianie murów miejskich, polegające na przebijaniu w nich różnych otworów.
W 1514 roku zamek z przynależnościami był w posiadaniu Piotra von Sack, a następnie jego syna Bernarda. Sackowie wprowadzili wiele zmian. Wzmacniali istniejące i zbudowali nowe budynki, starając się podnieść standardy mieszkalne zamku. Później jego posiadacze często się zmieniali. W 1573 roku czasowym właścicielem zamku był Antoni von Mühlheim. Doszło między nim a radą miejską do zatargu z powodu wprowadzanych przekształceń. Kazał on mianowicie wybić w murze zamkowym otwór od strony północnej, zrobić wykusz oraz wprowadzić nowe otwory okienne w wieży głównej, co wydało się rajcom niebezpieczne z powodu osłabiania systemu obronnego miasta. Pomimo skarg Mühlheim ostatecznie przeprowadził swe modernizacje.
Poszczególne odcinki murów miejskich i baszty przydzielane były cechom rzemieślniczym, których obowiązkiem było ich utrzymywanie i obrona w razie napadu nieprzyjaciela. Napraw cechy musiały dokonywać na własny koszt, np basztą Legnicką opiekował się cech ślusarzy, basztą Świdnicką (św. Tomasza) krawcy, narożną basztą w pobliżu klasztoru franciszkanów cech kuśnierzy, a basztą Wrocławską cech szewców. Przeglądu baszt dokonywano dwa razy do roku.
Jeszcze na początku XVII stulecia dokonano gruntownej naprawy murów miejskich, ale już niedługo potem, w 1765 roku z uwagi na całkowicie nowe wymagania techniki wojennej, obniżono baszty rozbierając je do wysokości murów. W XIX stuleciu rozebrano podupadły od dawna zamek, baszty bramne oraz zachodni i wschodni odcinek murów.
Architektura
Miejski mur obronny poprowadzono wzdłuż granic miasta, czyli po obwodzie prostokąta. Jego wysokość wynosiła 5,5 metra, a grubość jedynie 1,2 metra. W koronie zwieńczony był gankiem obronnym, częściowo umieszczonym na odsadzce muru, częściowo (z powodu zbyt małej grubości muru) nadwieszanym po wewnętrznej stronie obwodu.
Obwód obronny wzmacniały co kilkadziesiąt metrów baszty półcylindryczne lub czworoboczne, wysunięte przed lico muru, doświetlane co najmniej trzema wąskimi otworami szczelinowymi (jednym na osi oraz dwoma po bokach), posiadające tą samą wysokość co mury, otwarte od strony miasta. Jedynie baszty narożne otrzymały formy zamknięte, natomiast w późniejszym okresie większość baszt została podwyższona tak, iż przewyższała znacznie koronę murów, część z nich także zamknięto tylnymi ścianami. U schyłku XVI wieku łącznie wszystkich baszt było 54 (wraz z basztami przybramnymi i bramnymi), na murach podwieszono również na ceglanych wspornikach kilka bartyzan.
Przed murami znajdowała się równoległa do nich fosa, głęboka na 5-6 metrów i szeroka na kilkanaście metrów. W niektórych miejscach obwodu, jak np. po stronie południowej znajdowała się podwójna linia przekopu, nie ma jednak pewności czy ta zewnętrzna pochodziła z okresu średniowiecza. Dodatkowym zabezpieczaniem mogła być płynąca po zachodniej stronie miasta Średzka Woda oraz jej mniejsza odnoga rozlewająca się w nieduży staw.
Do miasta prowadziło pięć bram miejskich: Wrocławska od wschodu, Legnicka od zachodu, Świdnicka, zwana także bramą Świętego Tomasza od południa, Rzeźnicka od północy oraz piąta, powstała w wyniku przebudowy furty, zwana Piekarską bądź Nową. W 1536 roku dobudowano do niej basztę o wymiarach 5×5 metra wraz z sąsiednią szyją bramną, długą na 11,5 metra, prowadzącą do pól i ogrodów na północ od miasta. Główne bramy znajdowały się albo w czworobocznych basztach bramnych albo zostały przeprute w murze i były flankowane przez pobliskie baszty. W późniejszym okresie poprzedzone zostały przedbramiami w postaci wysuniętych w stronę fosy szyi bramnych. Najbardziej rozbudowaną formę osiągnęła pod koniec średniowiecza brama Wrocławska. Składać się ona miała z głównego budynku (baszty) z przejazdem, przedbramia i budowli przylegającej do przedbramia od strony północno – wschodniej. Brama Legnicka składać się miała z dwóch elementów: baszty o niemal kwadratowym planie i wymiarach zewnętrznych 9,5 × 10 metra oraz przylegającego od zachodu przedbramia długości około 28 metrów i szerokości zewnętrznej około 10 metrów. Dla porównania przedbramie bramy Rzeźniczej miało całkowitą długość ponad 14 metrów, a wewnętrzną szerokość 4,8 metra.
W północno – zachodnim narożniku obwodu obronnego usytuowany był połączony z murami miejskimi zamek o wymiarach około 32×30 metrów. Mimo, iż znajdował się on w najniższej części miasta, wyraźnie wznosił się o kilka metrów ponad okoliczny teren. Od strony wschodniej i południowej, czyli od strony miasta, oddzielony był on przekopem, fosa miejska chroniła go natomiast na dwóch pozostałych kierunkach. Głównym elementem jego obrony była kamienna, masywna cylindryczna wieża o średnicy 10 metrów, usytuowana w narożniku południowo – zachodnim, tam gdzie obwarowania schodziły się pod najmniejszym kątem. Połączona była ona z kamiennym murem o dużej grubości 2,5 metra w przyziemiu (wyżej około 2,2 metra) i wysokości szacowanej na około 9 metrów. Pierwotna zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku była zapewne drewniana, jedynie dziedziniec został wybrukowany. Nie wiadomo gdzie dokładnie znajdowała się brama wjazdowa, pewne jest jedynie, iż nie prowadziła od strony miasta, musiała zatem wieść albo od północy albo od zachodu.
Pod koniec XIII wieku w związku z budową murów miejskich i ich połączeniem z obwarowaniami zamku doszło do podniesienia poziomu terenu, gdyż pod mury wykonano znaczny podsyp ziemi. To z kolei wymusiło podwyższenie wału otaczającego zamek, a następnie podniesienie poziomu jego majdanu poprzez nawiezienie grubej warstwy gliny. Kolejnym etapem przypadającym na XIV wieku było wzniesienie murowanego budynku mieszkalnego przy ścianie zachodniej i drugiego budynku o nieznanym przeznaczeniu przy murze wschodnim. Na dziedzińcu znajdowała się również studnia.
Stan obecny
Do dzisiaj dzisiaj mury obronne Środy Śląskiej zachowały się na około 1700 metrów długości, lecz w większości są one mocno obniżone. W najlepszym stanie przetrwały w północnym i południowym odcinku obwodu. Szczególnie efektownie mógłby wyglądać fragment południowy gdzie znajdują się częściowo zrekonstruowane baszty, lecz niestety obwarowania te są strasznie zaniedbane. Spośród obwarowań zamku przetrwały jedynie parometrowej wysokości mury obwarowań i wieży głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski G., Legendziewicz A., Mury miejskie w Środzie Śląskiej w świetle badań architektoniczno-archeologicznych, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne”, tom 60.2, Wrocław 2018.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Warszawa 1965.
Przyłęcki M., Mury obronne miast Dolnego Śląska, Wrocław 1970.