Historia
Kościół św Andrzeja wybudowano na przełomie XII i XIII wieku w stylu romańskim. Pierwsza pośrednia informacja o nim pojawiła się w 1233 roku, kiedy to wymieniono miejscowego proboszcza. Budynek spłonął w 1248 roku w czasie walk między synami Henryka Pobożnego lub w 1241 roku w trakcie najazdu mongolskiego. Z końcem XIII wieku odbudowano nawę główną kościoła, resztę pozostawiając bez zmian. W latach 1378-1388 zbudowano nowe prezbiterium, a czternaście lat po przebudowie zakończono budowę wieży dzwonniczej (choć funkcjonują i teorie o wcześniejszej budowie wieży, przed postawieniem prezbiterium).
Nie wiadomo czy kościół ucierpiał w trakcie najazdu husyckiego z 1428 roku, lecz mniej więcej w tym okresie jego stan nie był zadowalający. Parafi przyszedł z pomocą biskup wrocławski Konrad, na którego koszt przemurowano część nawy głównej i północnej oraz wymieniono sklepienia w nawie południowej.
Pod koniec XV wieku patronat nad kościołem otrzymał od króla czeskiego zakon rycerzy z Czerwoną Gwiazdą we Wrocławiu. Już jednak w 1540 roku proboszcz średzki z ramienia zakonu, na skutek działań zdobywających popularność protestantów, został wypędzony, a kościół św. Andrzeja przeszedł pod opiekę rady miejskiej. W 1573 roku nabyła ona prawo patronatu.
Pod koniec XVI wieku do kościoła dostawiono dwie kruchty, natomiast w 1598 roku zniszczeniu uległ średniowieczny hełm wieży. Znajdowało się w niej mieszkanie stróża czy też dzwonnika, lecz usunięto je gdy w 1690 roku piorun zabił całą jego rodzinę. W 1634 roku w pożarze zostały zniszczone dach i sklepienia świątyni, które wraz z uszkodzoną wieżą zostały odrestaurowane w 1645 roku. W 1670 roku budowla z powodu złego stanu technicznego została gruntownie przebudowana. Niemal w całości rozebrano ścianę północną nawy głównej, a w części południowej wymieniono trzy filary. Na skutek tych prac do kościoła wprowadzone zostały elementy barokowe.
W 1827 roku ówczesny proboszcz rozpoczął prace remontowe przy zachodniej ścianie kościoła, w trakcie których runął szczyt znad wejścia. Na skutek tego wydarzenia postanowiono rozebrać aż do fundamentów całą, jeszcze romańską fasadę, zastąpioną brzydką ścianą neogotycką. Późniejsze prace przy świątyni były drobniejszymi remontami, choć ściany naw bocznych zostały zniekształcone przyporami. Ostatni remont przeprowadzono w 1959 roku.
Architektura
Kościół usytuowano w zachodniej, niżej położonej części miasta, gdzie zajmował teren wraz z przykościelnym cmentarzem, stykając się z rynkiem miejskim w miejscu jego największego zwężenia. Na samej osi rynku usytuowano wolnostojącą wieżę, która stała się dominantą całego miasta.
Pierwotny kościół z przełomu XII i XIII wieku wzniesiono z cegieł łączonych zaprawą wapienną, które spoczęły na fundamentach z kamieni polnych, także spojonych zaprawą wapienną i głębokich na 1,5 metra. Kościół był orientowaną bazyliką o trzech nawach, zamkniętą od strony wschodniej trzema apsydami i nakrytą drewnianym stropem. Od strony zachodniej kończył się prostą ścianą z wejściem na osi nawy głównej i okrągłym oknem powyżej. Drugie boczne wejście znajdowało się w ścianie północnej. Okna naw bocznych były niewielkie, sklepione półkoliście i stosunkowo rzadko rozmieszczone. Okna nawy głównej prawdopodobnie były nieco większe. Wnętrza sklepionych apsyd były ciemne, gdyż ich małe i wąskie okna nie przepuszczały zbyt dużo światła. Ściany nie posiadały tynków, lecz pozostawiono je w surowej cegle, zarówno od wewnątrz jak i na zewnątrz. Jedynie spoiny między cegłami pokryte zostały pobiałą dzięki czemu odbijały się wyraźnie od czerwieni cegieł. Szerokość nawy głównej wynosiła 8,8 metra, szerokość naw bocznych 3,8 metra, a długość korpusu nawowego 26,3 metra. Jak na XIII wiek jego rozmiary były więc znaczne.
Odbudowa nawy głównej z końca trzeciej lub początku czwartej ćwierci XIII wieku zasadniczo nie zmieniła wyglądu zewnętrznego kościoła. Przekształceniu uległo jedynie wnętrze, ponieważ zwiększono ilość filarów międzynawowych, w sześcioprzęsłowych nawach bocznych natomiast założono sklepienia krzyżowe. Nawę główną nadal nakrywał drewniany strop.
Na skutek XIV-wiecznej przebudowy powstała świątynia na rzucie prostokąta z wydzielonym prezbiterium o szerokości nawy głównej i o zakończeniu wielobocznym z zakrystią po stronie północnej. W trakcie prac budowlanych rozebrano romańskie apsydy, bazylikowy korpus nawowy pozostawiając nietkniętym, choć planowano jego przebudowę na halę (o czym świadczą strzępia w zachodnim murze prezbiterium). Trzyprzęsłowe prezbiterium nakryto sklepieniem sieciowym, wzmacniając od zewnątrz wysokimi, uskokowymi przyporami, pomiędzy którymi znalazły się ostrołukowe okna z maswerkami. Bryle prezbiterium nadano smukłe kształty nakrywając ją wysokim, spadzistym dachem. Dwuprzęsłową zakrystię zwieńczono sklepieniem krzyżowym.
Obok kościoła usytuowana została gotycka, wolnostojąca, czworoboczna dzwonnica z końca XIV wieku. Otrzymała ona kształt graniastosłupa podzielonego wąskimi paskami gzymsów na trzy nierówne części. Dolna o największej wysokości była najbardziej surowa, gdyż poza paroma otworami szczelinowymi jej elewacje pozostały gładkie. W części środkowej umieszczono po jednym dwudzielnym oknie w ostrołukowej niszy z każdej strony, zaś w części najwyższej przepruto na przemian dwa lub jedno okno dwudzielne. Pierwotnie wieża zwieńczona była spiczastym hełmem. W ścianie od strony rynku na wysokości pierwszego gzymsu umieszczono niewielką wnękę, a w niej drewnianą statuę Matki Boskiej z połowy XV wieku.
Stan obecny
Z pierwotnej budowli z XIII wieku zachowały się mury obwodowe korpusu nawowego do wysokości okien (w narożnikach do wysokości gzymsu), bez fasady zachodniej i wschodniego zamknięcia. Ważnym fragmentem są również pozostałości półkolistej apsydy w nawie północnej. Ze szczegółów architektonicznych widoczne są profilowane lizeny, fragment cokołu przy nawie północnej, ślady po zamurowanych ościeżach okiennych w nawie głównej, częściowo zachowane okno w nawie południowej oraz partie fryzu arkadowego od północy i południa z biegnącym powyżej gzymsem wałkowym. W dobrym stanie przetrwało gotyckie prezbiterium ze sklepieniem sieciowym oraz rzadko spotykana na ziemiach polskich wolnostojąca, masywna wieża – dzwonnica.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska H., Średniowieczne kościoły halowe na Śląsku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1-4, Warszawa 2013.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Warszawa 1965.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955.