Historia
Franciszkanie przybyli do Środy około 1253 roku. O ich pierwszych latach pobytu w mieście niewiele wiadomo, przypuszczać jedynie można, iż konwent był raczej nieliczny, a kościół klasztorny początkowo, podobnie jak zabudowania klauzury, drewniany. Budowę murowanego gotyckiego kościoła rozpoczęto w 1378 roku pod kierunkiem mistrza murarskiego Szymona i ukończono w pierwszej połowie XV wieku.
Klasztor znacznie ucierpiał w 1428 roku w trakcie najazdu husytów. Murowany kościół uległ uszkodzeniu, natomiast drewniany klasztor został całkowicie spalony. Odbudowa z powodu kłopotów finansowych trwała bardzo długo, co więcej pod koniec XV wieku w konwencie zapanowało znaczne rozluźnienie, przez które na początku następnego stulecia klasztor znacznie opustoszał.
Na początku XVI stulecia wraz z szerzeniem się reformacji na Śląsku franciszkanie całkowicie opuścili Środę Śląską. Bezpańskie budynki przejęło miasto i przekształciło na szpital dla ubogiej ludności. W 1595 roku rada miejska postanowiła dokonać napraw, lecz prace przy kościele klasztornym były raczej powierzchowne, skoro w 1620 roku przystąpiono ponownie do renowacji. W jej trakcie niespodziewanie spadł szczyt kościoła, który zburzył dach i sklepienie. Prace wznowiono dopiero po paru latach. Ciągnęły się one aż do 1675 roku, kiedy to do końca renowację doprowadzili franciszkanie przybyli z kościoła św. Doroty we Wrocławiu. Konsekracja odbyła się w 1727 roku, na kilka lat przed rozbiórką późnośredniowiecznych, drewnianych zabudowań klauzury i budową nowożytnych budynków klasztornych.
Na początku XIX wieku miała miejsce kasata klasztoru i przejście jego dobytku na gminę ewangelicką. Zamieniony na magazyn dawny kościół klasztorny podupadł, przez co w 1902 roku rozebrano jego prezbiterium. Renowacja z lat 1933-1935 doprowadził do wybudowania brzydkiej wieży wschodniej i neogotyckiego zamknięcia od wschodu.
Architektura
Klasztor franciszkanów usytuowany został w południowo – wschodniej części średniowiecznego miasta, blisko murów obronnych po stronie wschodniej, na terenie nieco niżej położonym niż rynek. Składał się z kościoła oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, początkowo drewnianych, następnie murowanych, przypuszczalnie złożonych z dwóch skrzydeł.
Kościół wzniesiono z cegły o układzie gotyckim jako budowlę trójnawowę, czteroprzęsłową w systemie halowym, wielkości 24,1 x 15,9 metra, wysokości 14,6 metra, zakończoną od wschodu długim, wielobocznie zamkniętym prezbiterium o wymiarach 17,1 x 8,8 metra. Przy północnej ścianie prezbiterium umieszczono zakrystię i wieżę z murami podciągniętymi jedynie do wysokości dachów, zwieńczoną drewnianym hełmem. Do korpusu od północy dostawiona została natomiast zamknięta pięciobocznie kaplica. Kościół na zewnątrz opięto uskokowymi przyporami, między którymi przepruto ostrołukowe okna. Korpus i kaplicę nakryto stromymi dachami dwuspadowymi.
Do wnętrza prowadziły dwa wejścia: od zachodu i od północy, osadzone w późnogotyckich, ostrołukowych portalach wykonanych z piaskowca. Północny otrzymał formę z rozczłonkowanymi ościeżami, liściastymi głowicami i maską w kluczu łęku. Wnętrza kościoła nakrywały założone w okresie późnogotyckim sklepienia krzyżowe, oparte na kwadratowych w przekroju filarach z uskokowymi narożnikami. Pomiędzy nawami rozciągały się ostrołuczne arkady, oświetlane od północy i południa wysokimi oknami przeprutymi w każdym przęśle oprócz południowo – zachodniego.
Pierwotnie na całą szerokość otworu tęczowego rozciągało się lektorium. Przez wejście w przyziemiu wieży dochodziło się schodami do piętra wieży, gdzie w grubości muru znajdowało się wejście na górną partię lektorium. Po przeciwnej stronie, wnętrze południowe zapewne stanowiło łącznik pozwalający w przyziemiu wejść z nawy bocznej do prezbiterium, a być może połączone było także z klasztorem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachował się jedynie dawny kościół klasztorny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego, natomiast średniowieczne zabudowania klauzury całkowicie zanikły. Mimo wielokrotnych zniszczeń i nieudanych renowacji przetrwały mury obwodowe korpusu nawowego kościoła, północna kaplica z XV wieku, gotycki portal przy wieży z pierwszej połowy XV wieku oraz drugi gotycki portal w fasadzie zachodniej. Za wyjątkiem fragmentu ściany południowej, obecnie przysłoniętej współczesnym budynkiem, nie zachowało się prezbiterium. Nowożytny jest aneks po południowej stronie nawy, wieża oraz kruchta zachodnia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewski T., Środa Śląska, Warszawa 1965.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.