Historia
W XII-XIII wieku na miejscu późniejszego zamku funkcjonowała osada. W XIII wieku książęta mazowieccy wznieśli tu drewniano-ziemny gród, będącą siedzibą wzmiankowanej w 1221 roku kasztelanii sochaczewskiej. Pierwotna osada zniszczona została najpewniej w 1286 roku w czasie najazdu litewskiego, a jej podniesienie ze zgliszczy i uformowanie nowego, obwarowanego grodu dokonało się z inicjatywy księcia Bolesława II Siemowitowica.
Pierwotny, drewniany jeszcze zamek został w 1355 roku przekazany przez króla Kazimierza Wielkiego Siemowitowi III Starszemu. To właśnie temu władcy mazowieckiemu przypisuje się budowę murowanego zamku w drugiej połowie XIV wieku, kontynuowaną przez jego następcę, księcia rawskiego Siemowita IV. W okresie panowania książąt mazowieckich zamek miał znaczną wagę, zarówno militarną, jak i polityczną, o czym świadczyć może zorganizowanie w tym miejscu przez Siemowita III zjazdu wielmożów i książąt w 1377 roku i uchwalenie statutów sochaczewskich, czyli pierwszego pisanego zbioru praw dla całego Mazowsza.
W 1467 roku Sochaczew wraz z całym Mazowszem został przyłączony do Korony, a zamek stał się siedzibą starościńską. W związku z tym, na przełomie XV i XVI uległ rozbudowie. Około 1630 roku w związku z osunięciem się skarpy, starosta Stanisław Radziejowski ponownie, gruntownie przebudował zamek, tym razem na wczesnobarokową rezydencję. Została ona zniszczona w czasie najazdu szwedzkiego, lecz częściowo odbudowana, przetrwała do 1790 roku, kiedy to rozebrał ją starosta Kazimierz Walicki, by wznieść na tym samym miejscu nową siedzibę. Obiekt zniszczono w 1794 roku, podczas insurekcji kościuszkowskiej. W XIX wieku poddawany był rozbiórkom.
Architektura
Gród a następnie zamek wzniesiony został na wzgórzu, usytuowanym w bliskiej odległości od wschodniego brzegu rzeki Bzury. Funkcjonująca wcześniej na ich miejscu osada z XIII wieku charakteryzowała się ciasną zabudową z budynkami o drewnianych ścianach i wyłożonych dranicami podłogach. Pod koniec XIII stulecia szczyt wzniesienia otoczony został solidnym wałem o szerokości około 10 metrów, z koroną sięgającą prawdopodobnie na wysokość około 5-6 metrów względem majdanu. Wał zbudowany był w konstrukcji skrzyniowej, sięgającej do około 1 metra i stanowiącej podwalinę wyższych partii glinianego nasypu oszalowanego drewnem. Powierzchnia otoczonego wałem majdanu wynosiła zaledwie około 450 metrów kwadratowych. Lokalizacja bramy nie jest znana, przypuszczać jednak można, iż znajdowała się na miejscu późniejszej wieży bramnej.
Zamek z XIV/XV wieku był założeniem nieregularnym, dostosowanym do formy terenu i wcześniejszych obwałowań (choć tylko po stronie północnej i południowej mury poprowadzono koroną dawnego wału, na wschodzie ufortyfikowany obszar powiększono). Obrys murów otrzymał trapezoidalny, pięcioboczny plan z ostrym narożnikiem wschodnim, wieżą bramną od północy oraz drewnianym domem mieszkalnym przy kurtynie zachodniej. Brama i mury o grubości około 1,8 metra były wykonane z cegły na fundamencie z kamieni eratycznych, pozostała zabudowa była zaś drewniana. Poziom dziedzińca, podobnie jak w Wyszogrodzie, był nierówny, obniżający się z zachodu na wschód aż o około 3 metry. Cztery narożniki obwodu obronnego: północno – zachodni, południowo – wschodni, południowo – zachodni oraz wschodni zostały pogrubione i uformowane na kształt niewielkich baszt (opisy z XVI wieku wspominały o czterech dębowych izbicach osadzonych na owych basztkach, mieszczących komory dla straży i dwie latryny).
Północna wieża bramna miała formę czworoboczną w planie, o wymiarach 7,5 x 11,5 metra, grubości murów 1,9-2,1 metra, wysuniętą w całości przed obwód murów oraz otwartą od strony dziedzińca. Początkowo prawdopodobnie nie wystawała ponad koronę muru obronnego. Przypuszczalnie wieńczył ją ganek straży oraz przedpiersie z krenelażem. Jej wczesną wysokość szacuje się na 5-8 metrów, natomiast w czasach późniejszych podwyższono ją o kolejną, drewnianą kondygnację. Od strony zewnętrznej narożniki wieży wzmocnione były masywnymi, ukośnymi przyporami.
Zabudowa mieszkalna zamku była początkowo bardzo skromna. Drewniany budynek przystawiony był do muru obronnego w zachodniej części dziedzińca. Mierzył on 10,4 x 22 metry, miał formę wieloboku ze ściętym narożnikiem z powodu skręcającej kurtyny muru. Ściany budynku wzniesiono w konstrukcji sumikowo – łątkowej lub szkieletowej. Wewnątrz podzielono je na dwie kondygnacje, pod którymi znajdowała się jeszcze wkopana w ziemię i oszalowana drewnem piwniczka. Niższa kondygnacja dzieliła się na dwa pomieszczenia, górna natomiast stanowiła dużą ogrzewaną izbę poprzedzoną sienią. Całość wieńczył obity gontem dach.
W XVI wieku do kurtyny południowej i północnej dostawiono nowe, drewniane domy. Dom południowy, zwany był także królewskim, dom północny określany jest domem Szydłowieckiego. Wjazd na dziedziniec, który pierwotnie prowadził zapewne przez kurtynę północną, na początku XVI wieku został przeniesiony do wieży wschodniej i poprzedzony długim drewnianym mostem. Nowo powstała wschodnia wieża była prostokątna, o bokach 4,5 x 7,5 metra. Na przygródku zbudowano kolejne obiekty, a także z trzech stron zamku usypano wały ziemne, celem ochrony obiektu przed bronią palną.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w postaci mocno zredukowanej ruiny. Wbrew poglądom starszej literatury widoczne do dziś ceglane relikty na wzgórzu zamkowym nie są reliktami XVIII-XIX wiecznego pałacu, lecz pozostałościami po zamku średniowiecznym, przebudowanym w XVII wieku. W 2013 roku po 5 sezonach interdyscyplinarnych badań wykonano pierwszy etap prac konserwatorskich, który uratował go od zniszczenia. Po aktualne informacje dotyczące imprez i prac organizowanych na zamku zapraszam na stronę internetową naszzamek.pl.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Różański A., Góra Zamkowa w Wyszogrodzie. Mazowiecki ośrodek władzy na przestrzeni dziejów, Poznań 2018.