Historia
Założycielem osady Sobków, zlokalizowanej w pobliżu starszej wsi Nida Ryterska, był Stanisław Sobek z Sulejowa, starosta małogoski kasztelan sądecki i sandomierski oraz podskarbi wielki koronny. Przywilej lokacyjny Sobkowa wydał w 1563 roku król Zygmunt August, zaś sam dwór wzniesiono w latach 1560-1570, przy czym zbudowano go na miejscu starszego, skromniejszego dworu z okresu późnego średniowiecza. Prace budowlane nad rozbudową mogły być ukończone lub musiały zostać przerwane w 1570 roku, ze względu na śmierć Stanisława Sobka. Jako, że rozbudowa pierwotnego dworu przeprowadzona została w dwóch bliskich czasowo etapach, prawdopodobnie wykańczał go syn Sobka z Sulejowa, również o imieniu Stanisław.
W czwartej ćwierci XVI wieku właścicielami Sobkowa byli Drohojewscy herbu Korczak, którzy w pierwszej połowie XVII wieku zmodernizowali fortyfikacje dworu. W 1668 roku sprzedali oni miejscowe dobra Janowi Wielopolskiemu herbu Starykoń. Nowy właściciel rozpoczął wznoszenie pośrodku dziedzińca dworu okazałego budynku pałacowego, jednak budowa ta zapewne nie była jeszcze ukończona, kiedy w 1683 roku Sobków został sprzedany Sarbiewskim herbu Prawdzic. Mieszkali oni nadal w budynkach z XVI wieku i również oni nie ukończyli budowy centralnego pałacu.
Po 1692 roku Sobków przeszedł na własność Myszkowskich herbu Jastrzębiec, a kolejnym właścicielem Sobkowa był w latach 1725-1732 biskup Konstanty Felicjan Szaniawski, który zajął się przekształcaniem wnętrz. Pałac rozbudowywany był dwukrotnie w drugiej połowie XVIII wieku przez Annę Szaniawską, a później przez Konstantego Felicjana Szaniawskiego. Podczas tej drugiej przebudowy w najstarszym budynku przebito przejazd bramny, do którego wstawiono portal dotychczasowej bramy w murze południowym. Od XIX wieku rozpoczął się stopniowy upadek fortalicji, o którą nie dbali kolejni właściciele. W czasie I wojny światowej dwór, a zwłaszcza pałac Szaniawskich zostały zniszczone.
Architektura
Dwór założony został na niewysokim wschodnim brzegu meandrującej Nidy, na terenie opadającym w kierunku doliny rzecznej. Jego najstarszą budowlą murowaną sprzed połowy XVI wieku był prostokątny w planie budynek, usytuowany w południowej części założenia. Początkowo był on wolnostojący, z jednotraktowym układem trzech pomieszczeń w wysokim parterze. Ich podział charakterystyczny był dla okresu średniowiecza, składał się bowiem z centralnej sieni wejściowe oraz dwóch pomieszczeń mieszkalnych po bokach. Dom nie posiadał piętra, a jedynie półpiwnicę. Jego oświetlenie zapewniały duże otwory okienne, rozmieszczone tylko w jednej, północnej elewacji, zwróconej w stronę dziedzińca. Ich kamienne obramienia ozdobiono motywami geometrycznymi. Wnętrze budynku ogrzewały piece kaflowe. W pobliżu domu zapewne funkcjonowała drewniana zabudowa gospodarcza, ujęta wspólnym ogrodzeniem.
Na początku trzeciej ćwierci XVI wieku murowany budynek mieszkalny włączony został w obwód muru obronnego dworu, założonego na planie rozległego prostokąta o wymiarach 129 x 85 metrów, z co najmniej trzema pięciobocznymi, dwukondygnacyjnymi basztami w narożach. Początkowo istniał tylko południowy odcinek muru z dwoma narożnymi basztami zwróconymi w stronę osady. Pierwotny budynek mieszkalny został włączony właśnie w ten fragment muru, w pobliżu baszty południowo – zachodniej. Bliżej baszty południowo – wschodniej umieszczono bramę wjazdową z portalem bramnym przeprutym przez mur, zapewne pozbawionym bardziej wyrafinowanych zabezpieczeń. Niedługo potem wzniesiony został odcinek północny muru z budynkiem mieszkalnym w jego wschodniej części i z basztą północno – wschodnią w narożniku. Być może kolejna podobna baszta zabezpieczała północno – zachodni narożnik dworu, na co wskazywałby fragment ukośnie ułożonego muru. Najpóźniej wzniesiony został mur po wschodniej stronie, podczas gdy zachodni odcinek, nadrzeczy, zapewne nie został nigdy ukończony. Mur od zachodu, a być może również i od wschodu, mogła zastępować lub uzupełniać palisada lub częstokół.
W obrębie murów dworu znajdował się obszerny majdan, nie licząc studni w większości zapewne pusty, bowiem zabudowania gospodarcze i mieszkalne przylegały do wewnętrznych ścian obwarowań. Funkcję głównej budowli mieszkalnej po rozbudowie przejął dom północny, podobnie jak starszy jednotraktowy, podzielony na trzy pomieszczenia umieszczone ponad sklepionymi piwnicami. Znajdujące się na jego piętrze pomieszczenia mieszkalne połączono za pomocą dwóch arkad z piętrem baszty. Do piwnicy wiodło osobne wejście, w późniejszym etapie przekształcone w okno, gdy od strony dziedzińca dobudowano wieżyczkę schodową. Od strony zewnętrznej budynek został otynkowany, podobnie jak dom ze starszej fazy funkcjonowania dworu. Zabudowania gospodarcze musiały się składać z kuchni, umieszczonej w pobliżu studni, stajni i wozowni od strony drogi, czy różnego rodzaju szop, obór i spichrzów.
Stan obecny
Obecnie wyremontowany, zadbany dwór ma prywatnego właściciela i w jego zabudowaniach prowadzona jest działalność komercyjna. W byłych zabudowaniach gospodarczych mieści się restauracja, pokoje gościnne, sale bankietowe oraz ekspozycje powozów i przedmiotów historycznych. Na miejscu istnieje szkoła jeździecka, organizowane są turnieje rycerskie i liczne imprezy plenerowe. Zainteresowani szczegółowym planem imprez i atrakcji, sprawdzić mogą najświeższe informacje na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowska M., Fortalicja w Sobkowie. Przemiany architektoniczno-przestrzenne w XVI– XVIII wieku [w:] Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV–XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. J.Adamczyk, Kielce 2000.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.