Historia
Budowę wieży w Siedlęcinie (niem. Rudgersdorf) rozpoczął książę jaworski Henryk I w latach 1313-1315. W okresie tym okoliczne tereny pokryte były gęstą przygraniczną puszczą, w której Piastowie utrzymywali łowieckie regalia. Wieża mogła więc służyć władcy jako dwór myśliwski, była również usytuowana w pobliżu ważnego traktu łączącego Jelenią Górę z Wleniem i Lwówkiem. Około 1346 roku standard reprezentacyjny wieży został podwyższony, bowiem w jej głównej sali powstały ścienne polichromie. Ich fundatorem mógł być książę Henryk lub Bolko II świdnicki.
Od 1369 roku Siedlęcin prawdopodobnie znajdował się w posiadaniu rycerza Jenchina von Redern (otrzymał on w dożywocie prawo wyższego i niższego sądownictwa we wsi), a do połowy XV wieku wieża była w posiadaniu członków jego rodu. Przez drugą połowę XV wieku właściciele wieży zmieniali się dość często. W latach 30-tych oraz 70-tych XVI wieku wieżę poddano modernizacji, podczas której zmieniono nieco układ wnętrz, wygląd okien i nadbudowano dodatkową kondygnację. Prace z lat 70-tych związane były z usuwaniem szkód po pożarze z około 1575 roku, a prowadzone były przez ówczesnego właściciela, Heinricha von Nimptscha, lub któregoś z członków jego rodziny, którzy w okresie tym włączyli wieżę w kompleks zabudowań dworskich.
Między 1653 a 1672 rokiem dobra siedlęcińskie skupił Christoph Leopold Schaffgotsch, pan na zamku Chojnik i Gryf. Od tego czasu aż do 1945 roku wieża należała do kolejnych przedstawicieli jego rodu, przy czym najpóźniej od pierwszej połowy XVII wieku utraciła ona rangę rezydencji z racji posiadania przez jej właścicieli większych i wygodniejszych siedzib, a pozostała jedynie centrum zarządzania okolicznych dóbr. Pierwsze poważniejsze prace zabezpieczające i konserwatorskie wieży miały miejsce w XIX wieku, następnie w okresie międzywojnia i po II wojnie światowej.
Architektura
Wieżę wzniesiono w dolinie, na niewielkim wyniesieniu stanowiącym skraj terasy rzecznej, ograniczonym od zachodu rzeką Bóbr, a od północy podmokłą dolinką bezimiennego potoku, nieopodal miejsca gdzie w średniowieczu funkcjonowała przeprawa przez rzekę, we wsi, lokowanej zapewne pod koniec XIII wieku. Nietypowym rozwiązaniem Siedlęcina był fakt, iż obszar siedliskowy osady usytuowany został w poprzek doliny Bobru, po obu jej stronach. Wschodnią część, w obrębie której znalazła się wieża mieszkalna i założony w podobnym czasie kościół farny św. Mikołaja, usytuowano na zboczach masywu Wapiennej wzdłuż niewielkiego dopływu Bobru, natomiast osiedlenie w zachodniej części osady rozlokowane zostało wzdłuż lewego dopływu rzeki, na zboczu jednego z masywów Wysoczyzny Rybnicy. Układ taki związany był zapewne z lokacją wsi przy starszym szlaku, który stracił na znaczeniu po rozwinięciu się miasta Jelenia Góra.
Wieżę wybudowano na planie prostokąta o wymiarach 14,35 x 22,2 metra, wysokości około 19 metrów (33 metry do poziomu kalenicy dachu) i wyjątkowo masywnej grubości ścian, w przyziemu wynoszącej 2,5 do 3 metrów. Pierwotnie wieńczył ją chodnik obronny o szerokości od 80 do 100 cm, zaopatrzony w krenelaż. Merlony miały od 80 do 110 cm wysokości, ich szerokość w większości przypadków mieściła się w zakresie od 165 do 230 cm, a wrębów od 95 do 125 cm. Pierwotny dach opierał się zapewne na krenelażu, brak bowiem dowodów by umieszczono go za chodnikiem obronnym i opierano więźbę na belkach stropowych najwyższej kondygnacji. Początkowo wieża miała cztery kondygnacje oraz piwnice. W XVI wieku zamurowano przerwy pomiędzy blankami, podwyższono ją o jedną kondygnację i nakryto stromym, czterospadowym dachem.
W pobliżu wieży w średniowieczu znajdowało się pastwisko do wypasu owiec, młyny oraz stawy rybne. Otaczał ją mur obronny na planie podkowy, przebiegający w odległości około 2,5 metra od lica ścian obwodowych, rozbudowany pod koniec średniowiecza o budynek bramny ze zwodzonym mostem. Na zewnątrz obwód otaczała fosa, zasilana w wodę z pobliskiej rzeki. U schyłku średniowiecza miała ona zewnętrzne kamienne ocembrowanie.
Pierwotne wejście do wieży prowadziło przez portal osadzony w przyziemiu, o kamiennym, ostrołukowym i sfazowanym obramieniu. W ościeżach otworu drzwiowego umieszczono dwie pary ułożonych naprzemiennie zasuw, umożliwiających ryglowanie wejścia (zasuwa górna schowana była w wymoszczonej drewnem prowadnicy w ościeżu zachodnim, a zasuwa dolna, przy otwartych drzwiach, schowana była w prowadnicy w ościeżu wschodnim).
Na sklepionym parterze mieściły się dwie izby, najpewniej o gospodarczym charakterze, natomiast powyżej znajdowały się kondygnacje mieszkalne przykryte drewnianymi stropami. Parter prawdopodobne początkowo doświetlały okna szczelinowe, zbliżone swoimi gabarytami na przykład do okien przyziemia części mieszkalnej zamku w Bolkowie. O gospodarczym charakterze obu pomieszczeń świadczyło także ich niezbyt staranne otynkowanie. Pierwsze z nich służyć mogło za sień, z której schody prowadziły na pierwsze piętro, natomiast oddzielone od niej ściankami działowymi o lekkiej konstrukcji drugie pomieszczenie być może funkcjonowało jako magazyn. Prawdopodobnie tylna część sieni stanowiła oddzielną izbę, o czym świadczą relikty ścianki działowej, zachowane między belkami stropu.
Piwnica składała się z dwóch sklepionych kolebkowo komór połączonych krótkim korytarzem. Obie komory mogły powstać w tym samym czasie, jednak wschodnia została później znacząco przebudowana. Być może w drugiej połowie XV wieku wykonano klatkę schodową z poziomu parteru, przepruto otwory wentylacyjne i założono sklepienia na miejsce wcześniejszych drewnianych stropów. Pierwotne zejście do piwnic najpewniej było podłużnym, obniżającym się w kierunku północnym korytarzem, na którym opierało się kamienne sklepienie kolebkowe. Nakrywało ono albo zejście do piwnic, albo pochylnię transportową dla beczek i innych towarów.
Pierwsze piętro w średniowieczu dostępne było poprzez strome, drabiniaste schody, zlokalizowane na wprost wejścia do wieży. Posiadało dwa pomieszczenia, wyższe i staranniej otynkowane niż parter. Podział na dwie izby drewnianą ścianą działową wykonano dopiero w 1532 roku, w okresie tym wybudowano również w pomieszczeniu zachodnim kominek wraz z komorą grzewczą wpuszczoną do wnętrza izby wschodniej (powstały one najpewniej na miejscu starszego, jeszcze XIV-wiecznego urządzenia grzewczego o czym świadczy przewód kominowy w grubości murów wieży). Palenisko dostępne było z sieni od zachodu, a zewnętrzny komin nadwieszono na kamiennych konsolach. O funkcji mieszkalnej pierwszego piętra świadczyło także utworzenie wykusza latrynowego zamykanego na drewniane odrzwia. Otwory okienne na pierwszym piętrze w większości powstały podczas XVI-wiecznej przebudowy, przy czym najpewniej przepruto je na miejscu starszych, średniowiecznych.
Drugie piętro dostępne było poprzez schody w narożniku północno – wschodnim. Być może równocześnie z nimi funkcjonowały także schody do pomieszczenia zachodniego, przeznaczone dla gości, w odróżnieniu od wcześniejszego, bardziej prywatnego wejścia. Pierwotnie drugie piętro mieściło trzy pomieszczenia, rozmieszczone w ten sposób, iż każde miało dostęp do wykusza latrynowego, dostępnego krótkim korytarzykiem w grubości muru i poprzedzonego portalem dwuramiennym (siodłowym). O podziale na pomieszczenia zaświadczały także uskoki w licu ścian. Tworzyły one w południowo – wschodniej części tzw. „ciepłą izbę”, wyłożoną drewnem w celu zapewnienia wyższych temperatur. Na jej przedłużeniu, po stronie północno – wschodniej, znajdowało się mniejsze pomieszczenie z ustępem i rynną do odprowadzania wody. Pozostałą przestrzeń wypełniała wielka sala o charakterze auli, z dwoma trójlistnymi, szklonymi oknami o głębokich niszach, w których znajdowały się kamienne sedilia. W ościeżach obu wnęk umieszczono otwory na prowadnice belek służących do ryglowania okien. To reprezentacyjne pomieszczenie udekorowane było malowidłami ściennymi. Na wysokiej klasy polichromiach przedstawiono wątki opowieści o rycerzu Okrągłego Stołu, Lancelocie z Jeziora, a centralną część kompozycji na południowej ścianie auli utworzyło przedstawienie św. Krzysztofa. Na lewo od postaci świętego, w południowo – wschodnim narożniku dawnej auli, zobrazowano dwie pary: rycerza i pannę oraz rycerza i mężatkę. Poniżej z czterech grobów malarz wyłonił postacie zmarłych, przy czym obu parom oraz każdemu ze zmarłych towarzyszyły teksty w banderolach. Malowidła wykonano barwnikami roślinnymi na suchym tynku. Artysta najpierw zaznaczał na czarno kontury postaci, a następnie wypełniał je kolorami, choć ostatecznie część ze scen nigdy nie została ukończona.
Pierwotny rozkład pomieszczeń trzeciego piętra nie jest znany, jednak sądząc po układzie okien, pomieszczeń było kilka. Prowadziły do niego schody zlokalizowane w północno – wschodniej części kondygnacji. Prawdopodobnie wschodnia część trzeciego piętra służyła komunikacji, podczas gdy pozostałą część zajmowały pomieszczenia mieszkalne. Podłoże tej kondygnacji (podobnie jak i niższych) oryginalnie pokryte było glinianą polepą, działającą jako element izolacji cieplnej, ale i ochrony przeciwogniowej. Na polepie układano dodatkowo drewnianą podłogę. Powyżej początkowo znajdowała się kondygnacja bojowa osłonięta krenelażem z merlonami. Po zadaszeniu i przekształceniu w strych nową powierzchnię przeznaczono na magazyn, który został wyposażony w urządzenie dźwigowe z kołowrotem w formie pionowego wału na który przy wciąganiu towarów nawijano linę.
Stan obecny
Wieża obronno – mieszkalna w Siedlęcinie jest jedną z najwspanialszych i najlepiej zachowanych budowli tego typu w Europie Środkowej, a siedlęcińskie polichromie są jedynymi obrazującymi historię sir Lancelota. Ich dużym walorem jest rzadki jak na owe czasy, świecki charakter przedstawianych treści. Od 2001 roku wieża jest własnością fundacji „Zamek Chudów”, która przeprowadziła konserwację średniowiecznych malowideł, podczas której usunięto przemalowania wprowadzone w latach 30-tych XX wieku. Fundacja uporządkowała także teren wieży, odkryła nieznane relikty dekoracji na pierwszym piętrze i zorganizowała badania archeologiczne. Budowla jest udostępniona dla zwiedzających w sezonie maj – październik w godzinach od 9:00 do 18:00, poza sezonem w listopadzie – kwietniu w godzinach od 10:00 do 16:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nocuń P., Wieża mieszkalna Henryka I jaworskiego w Siedlęcinie w czasach ostatnich Piastów świdnicko-jaworskich [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Przyłęcki M., Budowle i zespoły obronne na Śląsku, Warszawa 1998.