Historia
W 1351 roku wielki mistrz krzyżacki Heinrich Dusemer nadał miastu Sępopol (Schippenbeil) przywilej lokacyjny. Uposażył w nim miejscową, drewnianą jeszcze farę czterema wolnymi włókami ziemi. Budowę murowanego kościoła św. Michała rozpoczęto prawdopodobnie po okrzepnięciu organizmu miejskiego, pod koniec XIV wieku. Prace zaczęto od wzniesienia prezbiterium wraz z zakrystią i kontynuowano w pierwszej połowie XV wieku.
W 1457 roku miasto zniszczył pożar. Wybudowana już część kościoła musiała zostać odnowiona, natomiast do budowy korpusu nawowego i wieży przystąpiono po zakończeniu wyniszczającej wojny trzynastoletniej prowadzonej między polską a zakonem krzyżackim. Prawdopodobnie prace te wykonano około 1480 – 1490 roku. Niedługo później, w pierwszej połowie XVI wieku, ukończony kościół przejęty został przez protestantów.
W 1700 roku piorun uderzył w wieżę. W 1743 roku została ona naprawiona i podwyższona nowym zwieńczeniem, które po raz kolejny nadbudowano w drewnie w 1872 roku. Wcześniej, w 1756, 1773 i 1845 roku prowadzono prace remontowe kościoła, natomiast w 1865 założono nowy dach, podwyższono koronę murów i przebudowano gotycki aneks na kaplicę grobową miejscowych rodów ziemiańskich von Lockerwitzów i von Kunheimów. Do 1945 roku kościół znajdował się w posiadaniu gminy ewangelickiej. Po II wojnie światowej przekazano go władzom kościoła katolickiego.
Architektura
Farę Sępopola usytuowano w północnej części miasta, które założono w bardzo ciasnym zakolu rzeki Łyny, na jej południowym brzegu. Zbudowano go z cegły układanej w wątku gotyckim na niskim, kamiennym cokole, w bliskiej odległości od miejskich murów obronnych przebiegających po stronie wschodniej, tuż za prezbiterium, i zakręcających łukiem na północ od kościoła w odległości kilku metrów od korpusu nawowego.
Kościół zbudowano w formie trójnawowej hali o wymiarach 28,2 x 22 metry, z niższym, dwuprzęsłowym prezbiterium o długości 16 metrów i szerokości 13,7 metrów, zamkniętym od wschodu ścianą prostą (wydzielenie prezbiterium było rzadko spotykane w miejskich farach na terenie Prus). Po przeciwnej, zachodniej stronie w korpus nawowy częściowo wtopiono trójkondygnacyjną wieżę na rzucie czworoboku o wymiarach 8,8 x 10,8 metrów, oraz wysokości 36 metrów (do poziomu galerii). Przed fasadę wysunięto ją zaledwie o 1,5 metra ujmując od północy i południa skrajnymi przęsłami naw bocznych. Do północnej ściany prezbiterium dostawiona została dwuprzęsłowa, dwukondygnacyjna zakrystia. Bryłę kościoła uzupełniła kaplica umieszczona po przeciwnej stronie zakrystii.
Korpus nawowy i prezbiterium wzmocniono od zewnątrz uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy przyporami przepruto wysokie, ostrołukowe okna, w większości z dwudzielnymi maswerkami. W ścianie południowej i wschodniej prezbiterium okna ujęto tynkowanymi blendami o zbliżonym wykroju, zaś w ścianie północnej, pozbawionej okien, utworzono już tylko blendy. Akcent horyzontalny na elewacjach zewnętrznych stanowił tynkowany fryz poprowadzony pod okapem dachu wzdłuż prezbiterium, korpusu i wieży.
Dwuspadowe dachy korpusu i prezbiterium oparto na zachodnich półszczytach oraz wschodnich szczytach. Tradycyjnie najozdobniejszą formę uzyskał szczyt prezbiterium, sześcioosiowy, przedzielony wertykalnie wysokimi, profilowanymi płycinami, pierwotnie pokrytymi maswerkowymi malowidłami, które zakończono trójkątnymi wimpergami z otworami wiatrowymi. Lizeny pomiędzy płycinami podwyższono do formy sterczyn. W połowie wysokości szczytu zmieniono profilowanie, być może w związku z odbudową po zniszczeniach z 1457 roku. Ciekawą formę uzyskał pięcioosiowy, schodkowy szczyt kaplicy południowej z ciągłymi ostrołukowymi blendami oddzielonymi lizenami. Pilastry pokryte tam zostały glinianymi płytkami, na których odciśnięto czwórliście, a także podwyższono do formy sterczyn zakończonych miniaturowymi szczycikami.
Profilowane, ostrołucznie zamknięte portale umieszczono od północy, południa (w nawach bocznych) oraz od zachodu (w przyziemiu wieży). Nad tym ostatnim, najważniejszym gdyż zwróconym w stronę rynku, osadzono uskokową, profilowaną wnękę na figurę. Obok umieszczono ryzalit klatki schodowej z kilkoma wąskimi, bardzo gęsto rozmieszczonymi, ostrołukowymi płycinami nad gzymsem. Elewacje samej wieży pokryto wysokimi blendami – trzema z każdej wolnej strony, rozłożonymi na dwóch poziomach, zamkniętymi pojedynczymi lub zdwojonymi ostrołukami (być może na podobieństwo wieży fary w Reszlu).
W trójprzęsłowej nawie głównej o szerokości 10 metrów zastosowano sklepienia gwiaździste ośmioramienne, wsparte na ośmiobocznych filarach, przy czym uzyskano wyważoną relacją między wysokością filarów a wysokością profilowanych, ostrołukowych arkad. Filary otrzymały gładkie trzony, bazy z uskokowymi przejściami do trzonów i strefę kapitelową oznaczoną malowanymi opaskami, które obramowano lekko wysuniętymi dwoma rzędami cegieł. Ceglane żebra podwieszono na maswerkowych konsolach rozmieszczonych na ścianach i na filarach. Sklepienia gwiaździste, choć o innym rysunku (czteroramienne), zastosowano także w czteroprzęsłowych nawach bocznych o szerokościach 4,6 metrów i zakrystii. W dwuprzęsłowym prezbiterium oddzielonym od nawy głównej łukiem tęczowym, profilowanym powyżej półfilarów, założono sklepienie gwiaździste ośmioramienne, podobnie jak w korpusie wsparte na konsolach. Piętro zakrystii pierwotnie otwierało się na prezbiterium ostrołuczną arkadą.
Stan obecny
Kościół w Sępopolu należy do grupy dobrze zachowanych gotyckich far miejskich o rozbudowanym układzie. Najbardziej rzucającą się w oczy modyfikacją nowożytną jest niezbyt udane zwieńczenie wieży. Ponadto późnoklasycystyczna konstrukcja portalowa została umieszczona przy południowej kaplicy, wymienione zostały też maswerki okienne. Wewnątrz dużą część korpusu zajmuje nowożytny chór organowy, a arkadę zakrystii w prezbiterium zamurowano. W pobliżu kościoła zachowały się fragmenty miejskich murów obronnych wraz z przebudowaną basztą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Natangen, red. A.Boetticher, Königsberg 1892.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.