Historia
Pierwszy kościół w Ścinawie (Steinau) prawdopodobnie zbudowany został na początku XIII wieku, gdyż jego pierwszy proboszcz Szymon wzmiankowany był w źródłach pisanych w 1209 roku. Początkowo budowla ta nosiła wezwanie św. Jana Chrzciciela. Prawdopodobnie została zniszczona lub uszkodzona w 1343 roku, kiedy to miasto zdobył i spalił Kazimierz Wielki.
W drugiej połowie XIV wieku w Ścinawie wzniesiony został nowy, gotycki korpus nawowy kościoła farnego, w XV stuleciu prezbiterium, a pod koniec XV lub na początku XVI wieku dobudowano wieżę. Prace budowlane nad prezbiterium trwały do około 1491 roku, gdyż taka data umieszczona została na zworniku sklepienia. Przebudowa związana była z otrzymaniem kościoła przez zakon św. Ducha od księcia Konrada Białego, jako że ich siedziba klasztorna i szpital na przedmieściu głogowskim zostały zniszczone przez Husytów.
Zakon św. Ducha posiadał kościół do czasów reformacji, czyli do 1522 roku. Od 1534 do 1945 roku budowla był świątynią ewangelicką. Po okresie wojny trzydziestoletniej, w wyniku której zniszczeniu uległa górna część wieży i sklepienie nad nawą, w latach 1668-1669 dokonano remontu i odbudowy. W latach 1869-1872 kościół ponownie gruntownie odnowiono, a kolejne naprawy przeprowadzono po zniszczeniach II wojny światowej. Wówczas to zabytek powrócił w ręce katolików pod nowym wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego.
Architektura
Kościół ulokowano w południowo-zachodniej części miasta, przy miejskich murach obronnych. Został wzniesiony jako budowla orientowana względem stron świata, ceglana z wątkiem w układzie gotyckim przy wykorzystaniu zendrówki. Detale architektoniczne wykonano z kamienia (maswerki, portale poza północnym, wsporniki, zworniki sklepienne). Żebra sklepienne i portal północny pomalowano na kolor intensywnej czerwieni z białymi pasami imitującymi spoiny między cegłami.
Kościół otrzymał trójnawowy korpus na planie prostokąta w formie budowli halowej. Od wschodu dobudowane zostało prezbiterium o szerokości nieco większej niż nawa główna (9,8 metra w porównaniu do 6,9 metra nawy głównej) z trójbocznym zakończeniem. Początkowo kościół był budowlą bezwieżową, dopiero u schyłku średniowiecza od zachodu umieszczono wtopioną w zachodnie przęsło nawy głównej, sześciokondygnacyjną, czworoboczną wieżę. Korpus nawowy nakryto wysokim dachem dwuspadowym, opartym o szczyty ozdobione wysmukłymi blendami. Na początku XVI wieku po północnej stronie prezbiterium dostawiono zakrystię oraz kruchtę północną, prawdopodobnie otwartą na zewnątrz arkadą.
Do korpusu kościoła prowadziły trzy portale, a kolejny do zakrystii. Portal południowy otrzymał ostrołukowe ościeża rozczłonkowane wałkami i wklęskami z oparciem części profilowanej na cokole o uskokowym kształcie. Ostrołukowy, uskokowy portal północny umieszczony został na tle prostokątnej ramy otoczonej w górnej połowie profilowanym obramieniem. Dwa wewnętrzne uskoki otrzymały cylindryczne wałki wtopione w podobne wklęski. Portal zachodni, ostrołuczny, osadzono na wysokim wielobocznym cokole, z profilowanymi ościeżami przechodzącymi płynnie w archiwoltę. Po bokach portalu pierwotnie umieszczone były dwie rzeźby podtrzymywane przez wsporniki i przykryte baldachimami.
Wnętrza kościoła przykryte zostały sklepieniami krzyżowymi (niesymetrycznymi w nawach bocznych) i gwiaździstymi z żebrami spoczywającymi na wspornikach. Na przecięciach żeber oraz u szczytu żeber międzyprzęsłowych osadzono zworniki zdobione stylizowanymi kwiatami, maskami lub tarczami herbowymi. Poniżej ściany pozostawiono gładkie, przeprute jedynie wysmukłymi oknami z maswerkami i portalami. Elewacje zewnętrzne rozczłonkowano natomiast gęsto rozmieszczonymi uskokowymi przyporami. Co ciekawe przęsła naw bocznych nie pokryły się z przęsłami nawy głównej, co miało wpłynąć na zwiększenie efektu dynamiki wnętrza. Po zbudowaniu wieży jej przyziemie otwarto do wnętrza wysokimi arkadami, a pod nią założono sklepienie gwiaździste o rysunku żeber bardziej skomplikowanym niż w nawie głównej.
Stan obecny
Kościół w większości zachował do dnia dzisiejszego swą gotycką bryłę, choć wiele zmian poczyniono w drugiej połowie XIX wieku, kiedy to miała miejsce gruntowna regotyzacja budowli, przekształconej w XVII wieku po zniszczeniach z czasów wojny trzydziestoletniej. Odtworzono wówczas w prezbiterium uszkodzone partie sklepienia, powstały nowe portale, wymieniono część maswerków (podobno zachowano oryginalne ich wzory) oraz wylicowano znaczne partie murów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, red. S.Brzezicki, C.Nielsen, Warszawa 2006.