Historia
Gród sandomierski, powstały w drugiej połowie X wieku na Wzgórzu Zamkowym, był jedną z głównych rezydencji książęcych i królewskich. Od XII wieku pełnił funkcję ośrodka kasztelani, a w XII-XIII wieku rolę stolicy księstwa dzielnicowego. Podstawę jego gospodarczego rozwoju stanowiło położenie na skrzyżowaniu szlaków o regionalnym i międzynarodowym znaczeniu oraz rozwijające się wokół niego osady otwarte, początkowo plemienne, później służebne. Pierwsza informacja o grodzie w przekazach pisemnych zapisana została w anonimowej kronice tzw. Galla z początku XII wieku, który wymienił Sandomierz jako jedną z głównych siedzib królestwa („sedes regni principales”). Ponadto w tym samym stuleciu wzmiankowana była ziemia sandomierska („Sudumara”), odnotowana w dziele arabskiego geografa Al-Idrisiego.
Szczytowy okres rozwoju grodu przypadł na drugą połowę XII i pierwszą połowę XIII wieku. Po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku Sandomierz należał do dzielnicy senioralnej, z której wydzielono część dla księcia Henryka. Być może z czasami jego rządów, przypadającymi na lata 1146-1166, wiązała się pierwsza działalność inwestycja w zabudowania murowane o formie reprezentacyjnego budynku mieszkalnego. Po śmierci Henryka nastąpił podział dzielnicy, przy czym Sandomierz stanowił przejściowo uposażenie żony Bolesława Kędzierzawego, księżnej Marii. Dopiero po śmierci Bolesława w 1173 roku, za sprawą kolejnego władcy dzielnicy sandomierskiej, Kazimierza Sprawiedliwego, rozwinęła się intensywniejsza działalność budowlana. Władca ten zapisał się jako fundator kolegiaty, największej świątyni sandomierskiej, w pobliżu grodu zaczęła się także rozwijać osada przedmiejska. Wtedy też, chcąc rozszerzyć obszar grodu, dokonano pierwszej niwelacji wzgórza w celu wykonania nowych fortyfikacji ziemnych.
W 1241 roku gród sandomierski został zdobyty w trakcie najazdu Mongołów. W kolejnych latach był odbudowywany, na co wskazywałby dokument księcia Bolesława Wstydliwego z 1258 roku, zwalniający ludność dóbr biskupa krakowskiego od prac budowlanych, za wyjątkiem Krakowa i Sandomierza. Już jednak na przełomie 1259 i 1260 roku, broniony przez kasztelana Piotra z Krępy i jego brata Zbigniewa, gród sandomierski ponownie został zniszczony przez oddziały tatarskie i ruskie. Tym razem oblężenie trwało trzy dni, a obwarowania udało się napastnikom sforsować głównie dzięki posiadaniu machin oblężniczych. Na skutek zniszczeń, rzezi i uprowadzeń zanikła większość zwartego osadnictwa na terenie dawnych podgrodzi, zwłaszcza na wzgórzach Świętojakubskim i Świętopawelskim. Sam rdzeń grodu nie nadawał się do zamieszkania przez około dziesięć lat, bowiem książę musiał zatrzymywać się w pobliskim dworze w Osieku, a pierwszy dokument wystawiono w Sandomierzu od czasu najazdu dopiero w 1270 roku. Po odbudowie i wzmocnieniu gród oparł się najazdowi rusko – litewskiemu Lwa Daniłowicza w 1280 roku, a także kolejnemu najazdowi mongolskiemu z przełomu 1287 i 1288 roku. W międzyczasie dawał też schronienie okolicznej ludności przed najazdem litewskim z 1282 roku.
W czasach Władysława Łokietka, uznanego za księcia krakowskiego i sandomierskiego w 1289 roku, a także czeskiego króla Wacława II, używającego tychże tytułów od 1291 roku, Sandomierz kilkukrotnie był celem najazdów tatarskich, litewskich i ruskich, choć sam gród w ich trakcie nie ucierpiał. Łokietek próbę odbicia Sandomierza przy pomocy wojsk ruskich podjął w 1302 roku, ale była ona nieskuteczna. Gród zajął dopiero w 1305 roku, po śmierci Wacława. Przeprowadzone następnie zjednoczenie ziem polskich mogło spowodować utratę znaczenia Sandomierza jako ośrodka dziedzicznej dzielnicy, który odtąd służył już tylko za czasową siedzibę królewską, wykorzystywaną w trakcie podróży władców po kraju, a na co dzień dzierżoną przez starostów grodowych. W 1328 roku dzierżawca dóbr sandomierskich, Andrzej Ciołek, obiecał część dochodów przeznaczyć na naprawy, lecz prawdopodobnie stan grodu był coraz gorszy. Co więcej przeważnie drewniane obwarowania i zabudowania nie spełniały już wymagań okresu pełnego średniowiecza.
Zasadnicza przebudowa grodu na murowany zamek rozpoczęła się prawdopodobnie po wielkim pożarze Sandomierza oraz najeździe litewskim na miasto z 1349 roku. Prace prowadzono zapewne z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego, być może pod nadzorem ówczesnego starosty Sędziwoja. Po raz pierwszy zamek odnotowany został w przekazach pisanych w kronice Janka z Czarnkowa, obejmującej lata 1370-1384, ale powstałej pod koniec XIV wieku. „Castrum in terra Sandomiriensi” wymienione zostało tam pośród kilkudziesięciu innych zamków i fortyfikacji miejskich wzniesionych z fundacji królewskiej. Zamek stanowił pierwotnie osobny punkt obronny, lecz po wzniesieniu miejskich murów obronnych w drugiej połowie XIV wieku, oba założenia utworzyły wspólny system warowny. W czasach Jagiellonów zamek z pewnością rozbudowywano, na co wskazywałaby informacja z 1394 roku o wypłaceniu przez podskarbiego Hinczkę 20 grzywien na budowę muru zamkowego, jak również częste wizyty w Sandomierzu Władysława Jagiełły i organizowanie ważnych uroczystości i zjazdów (np. hołd lenny książąt mazowieckich z 1426 roku). Potrzebne były również naprawy, między innymi w 1480 roku, po obsunięciu skarpy i zawaleniu narożnej wieży przy głównym domu mieszkalnym. Z polecenia Kazimierza Jagiellończyka odbudową zajął się wówczas starosta Rafał z Jarosławia, przy pomocy mieszczan sandomierskich.
Pierwsze wczesnonowożytne przekształcenia zamku rozpoczęły się około 1520 roku z inicjatywy króla Zygmunta I Starego. Pod kierunkiem Benedykta z Sandomierza lub jego współpracowników (murarza Krzysztofa Ginthera, mistrza ciesielskiego Hanusza, prepozyta koprzywnickiego Jana z Wiślicy), zaczęto wtedy wznosić i przebudowywać kolejne skrzydła, nadając całemu założeniu bardziej regularny układ. Dalsze renesansowe prace trwały w latach 1564-1566 w czasach panowania króla Zygmunta Augusta oraz w latach 1586-1597, początkowo z inicjatywy Stefana Batorego. Zlikwidowano wtedy kolejne podupadłe gotyckie budowle z kazimierzowską wieżą główną na czele, której rozbiórkę zlecono w 1564 roku, oraz usuniętą rok później budowlą bramną. W 1655 roku przebudowany zamek został zdobyty przez Szwedów, którzy wycofując się rok później wysadzili go w powietrze. Ocalałe zachodnie skrzydło odbudowano w końcu XVII wieku. Służyło ono jako siedziba starosty, sąd, archiwum i skarbiec. W 1825 roku Austriacy przebudowali go na więzienie i siedzibę sądu kryminalnego. Likwidacja więzienia nastąpiła dopiero w 1959 roku.
Architektura
Gród książęcy z XII-XIII wieku usytuowano na wzniesieniu na lewym brzegu Wisły. Prawdopodobnie obejmował on wówczas swym zasięgiem obydwa wzgórza: Katedralne i Zamkowe. To drugie miało w planie kształt owalu o średnicy około 90 metrów przy względnej wysokości skarp dochodzącej do 18 metrów. W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdowało się starorzecze Wisły, a po stronie wschodniej wąska dolina, której krawędzie wyznaczały stoki Wzgórza Zamkowego i Świętojakubskiego. Jej dnem przepływał strumień Piszczele.
Gród z drugiej połowy XII wieku składał się z wału drewniano – ziemnego o konstrukcji skrzyniowej, a więc z wykonanych w technice zrębowej izbic, które w celu stabilizacji i wzmocnienia napełniano ziemią i kamieniami. Od strony przedpola wał poprzedzono suchą fosą, a także przedwalem z zasiekiem utworzonym ze skośnie wbitych i zaostrzonych na krańcach pali. W okresie przebudowy wału w drugiej połowie XII wieku odczuwano zapewne niedostatek powierzchni wewnątrz wałów, co spowodowało posadowienie opisanych powyżej umocnień nie na kulminacji, gdzie wcześniej znajdowały się obwarowania z X-XII wieku, lecz na stoku wzgórza. Prawdopodobnie w skład wewnętrznej zabudowy grodu wchodziły jakieś budowle murowane, np. budynek o formie palatium, którego przypuszczalne relikty wydatowano na około połowę XII wieku. Na terenie majdanu mógł także znajdować się kościół grodowy pod wezwaniem św. Mikołaja.
Wał grodowy został zniszczony w czasie pierwszego najazdu Mongołów w 1241 roku, ale dość szybko naprawiono go i rozbudowano. Wzniesiony został wówczas też drugi obwód obwałowań u podstawy wzgórza grodowego, a także druga, nawodniona już fosa. Przy budowie starszego, budowanego na stoku wału wykorzystano drewno dębowe, w fazie młodszej, przy podstawie wzgórza zastosowano sosnę. Świadczyć to mogło o braku dobrego surowca i zaawansowanym już wówczas wytrzebieniu lasów. Dolna fosa stanowiąca zewnętrzny etap fortyfikacji, usytuowana u podnóża wzgórza, miała 5 metrów szerokości i 2,5 metra głębokości.
Wzgórze Katedralne miało prawie dwukrotnie większą powierzchnię, ale było o parę metrów niższe od Wzgórza Zamkowego. Jego maksymalne wypiętrzenie znajdowało się w części północnej, tam gdzie jeszcze przed połową XII wieku wzniesiono kolegiatę NMP, zbudowaną z białych ciosów kamiennych i pokrytą gontem. Jej lokalizacja jest dyskusyjna, jednak najczęściej przyjmuje się, iż musiała stać w okolicach późniejszej gotyckiej świątyni. Teren wzgórza lekko opadał w stronę południowo – zachodnią, gdzie znajdowała się drewniana zabudowa podgrodowa. Rozdzielenie obwarowań Wzgórza Katedralnego i Zamkowego nastąpiło po odbudowie ze zniszczeń najazdu mongolskiego z 1241 roku, zapewne na początku drugiej połowy XIII wieku, kiedy to przekopano fosę z prowadzącym nad nią mostem.
Drugie podgrodzie rozciągać mogło się od północy na Wzgórzu Collegium Gostomianum, trzecim wzniesieniu na krawędzi doliny Wisły. Odkryto tam pozostałości umocnień palisadowych utworzonych z ukośnie wbitych pali i przekopu, lecz bez ziemnego czy też drewnianego wału. Wewnątrz placu ograniczonego palisadą znajdowały się gęsto rozmieszczone budynki mieszkalne i gospodarcze, z których przetrwały jedynie jamy i piwniczki. W ciągu XI wieku lub na początku XII stulecia palisadę częściowo przebudowano, wznosząc wał o konstrukcji rusztowo – skrzyniowej i być może wyposażając go w wieżę bramną w północno – wschodniej części wzgórza, gdzie mogło znajdować się zejście ku Wiśle. W centralnej części dziedzińca, w miejscu jednego ze starszych domostw, w okresie XI wieku wzniesiono drewniany budynek na planie prostokąta o wymiarach 5 x 5,5 metra. Niegdyś identyfikowany był on jako kościół św. Piotra, obecnie uważany jest za drewnianą wieżę mieszkalną. Kościół św. Piotra natomiast prawdopodobnie zlokalizowany był w zachodniej części podgrodzia, nad parowem, podczas gdy części środkowa i wschodnia jeszcze na początku XII wieku objęte były drewnianą zabudową mieszkalno – gospodarczą. Zapewne już w pierwszej połowie XIII wieku rozebrano umocnienia wału i tzw. wieżę mieszkalną, przygotowując w ten sposób miejsce pod nowy, znacznie większy kościół parafialny, wokół którego rozwijał się dalej cmentarz. Jeszcze przed najazdem z 1259 roku nastąpiła całkowita transformacja charakteru zabudowy wzgórza, które pełniło już wówczas przede wszystkim funkcję sakralno-grzebalną.
Wczesnośredniowieczne osadnictwo rozwijało się również na sąsiadującym z grodem Wzgórzu Świętojakubskim. Zabudowa była tam luźna, a chaty rozmieszczano blisko krawędzi skarpy wiślanej. Domostwa wznoszone były na planie kwadratu o wymiarach około 5 x 5 metra, półziemiankowe gdyż wkopywane w less od 120 do 140 cm. Cechą specyficzną tych budynków były utworzone w ziemi drewniane schodki (w korytarzykach) prowadzące do ich wnętrza. Ściany dołem wykładano deskami, a w części naziemnej konstruowano je z wikliny wylepianej gliną. Dwuspadowe dachy wspierano na czworobocznych lub okrągłych słupach sytuowanych w narożach i pośrodku każdej ze ścian. W większych chatach znajdował się także słup centralny. Niektóre domy zaopatrzone były w piece kopułkowe budowane poza obrębem chaty, inne miały piece gliniane (lub paleniska) sytuowane we wschodnim lub północnym ich narożu. Zabudowaniom mieszkalnym towarzyszyły pomieszczenia gospodarcze w postaci drążonych w ziemi piwnic. Osadnictwo na wzgórzach Staromiejskich (Świętojakubskim i Świętopawelskim) zostało w znacznej mierze zniszczone w trakcie najazdu z 1259/1260 roku. Jego rolę przejęły zabudowania na Wzgórzu Miejskim, gdzie następnie lokowano średniowieczne miasto.
Układ zamku gotyckiego był zapewne nieregularny, o linii dostosowanej do formy Wzgórza Zamkowego, przy czym część obwodu od strony miasta, a może i na innych odcinkach, była prawdopodobnie wykonana z drewna. Wjazd do zamku usytuowany był od strony miasta i znajdował się zapewne w budynku bramnym w północno – wschodnim narożniku. W skład elementów obronnych pierwotnego zamku wchodziła oktagonalna wieża o murach grubych w przyziemiu na 3,6 – 3,9 metra. Mieściła ona niewielką cylindryczną kondygnację piwniczną o średnicy wnętrza 3,5 – 3,6 metra, zaś długość boku oktogonu wynosiła 4,1 metra. Wieża znajdowała się w rejonie północno – wschodniego narożnika zamku, obok bramy.
Główny dom zamkowy („domus magna”) stał przy południowym lub wschodnim boku zamku. W inwentarzach określany był on jako stojący naprzeciw Wisły. Oprócz niego do końca XV wieku funkcjonował jeszcze budynek dawnego palatium (odnotowany w 1510 roku jako „domus lapidea”), a także grodowy kościół św. Mikołaja, niekiedy łączony z kaplicą zamkową, lokowany w południowej części wzgórza na otaczającym go cmentarzu. Około 1480 roku do głównego budynku południowego, być może przedłużonego wówczas w kierunku zachodnim, dobudowano przy narożniku ukośnie położoną wieżę zwaną „kurzą stopą”. Ponadto około 1480 roku lub nieco później budynek południowy przedłużono również w kierunku wschodnim i zakończono drugą, niewielką wieżą narożną. Za czasów Zygmunta I, około 1520 – 1526 roku, zbudowano lub przebudowano dwukondygnacyjny budynek skrzydła południowego i rozbudowano skrzydło zachodnie.
Na podzamczu, między zamkiem a miastem, znajdowały się kuchnia i browar, a nad rzeką u podnóża zamku młyn wodny i spichlerz. Kuchnia i browar usytuowane były na stoku wschodnim, w sąsiedztwie bramy Krakowskiej mieszczącej się między wzgórzami Zamkowym i Katedralnym. Być może w czasach Kazimierza Wielkiego doszło do połączenia zamku z sandomierskimi murami miejskimi, przy czym pomiędzy miastem a zamkiem wzniesiono wał ziemny zwieńczony palisadą bądź częstokołem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwało jedynie renesansowe skrzydło zachodnie zamku, którego wschodnia fasada dodatkowo ma formę klasycystyczną. Ciekawsza zachodnia strona flankowana jest dwiema wieżami, z których południowa pochodzi z XV wieku. Obecnie w zamku ma siedzibę Muzeum Okręgowe w Sandomierzu, które oferuje również wynajem pomieszczeń na zasadach komercyjnych i umożliwia noclegi w pokojach hotelowych. Ceny, godziny otwarcia i inne informacje sprawdzić można na oficjalnej stronie muzeum zamkowego tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buko A., Początki Sandomierza, Warszawa 1998.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 2005.
Proksa M., Fazy budowy murowanego założenia zamkowego na Wzgórzu Zamkowym w Sandomierzu [w:] Studia z historii i archeologii architektury, red. P. Kocańda, P. Gorazd-Dziuban, A. Rozwałka, Rzeszów 2021.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.
Wódz B.E., Dzieje zamku królewskiego w Sandomierzu, Sandomierz 2022.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.
Zub J., Sandomierz, Tarnobrzeg 2000.