Historia
Jedno z najstarszych miast regionu Małopolski przywilej lokacyjny otrzymało od księcia Leszka Czarnego w 1286 roku. Wzmógł on procesy urbanizacyjne i doprowadził do wytyczenia rynku. Murowany budynek ratusza wzniesiono na nim po najeździe litewskim z 1349 roku, który zniszczył miasto i wcześniejszy drewniany budynek władz miejskich. Powstał on przed 1370 rokiem, a w XV stuleciu został znacząco powiększony.
W drugiej połowie XVI wieku, w okresie dobrobytu i pokoju, średniowieczny ratusz przebudowano w duchu renesansu, a następnie na przełomie XVI i XVII powiększono o smukłą wieżę. W wyniku pożaru ratusza w 1623 roku zawaliła się ona, ale w ciągu najbliższych lat została odbudowana. Ratusz ucierpiał ponownie w czasie wojen szwedzkich, w wyniku wielkiego pożaru miasta wywołanego wybuchem na sandomierskim zamku. Mocno zniszczone miasto podniosło ratusz z ruin dopiero po około pół wieku. W kolejnym wielkim pożarze miasta w 1757 roku spłonęły dachy i pomieszczenia piętra oraz przybudowane do ratusza kramy. Budynek jednakże dość szybko odnowiono, jednocześnie w 1759 roku król August III wystawił dokument zakazujący budowy kramów i rzemieślniczych jatek na parcelach obok ratusza.
W ciągu kolejnych dziesięcioleci XIX wieku stan ratusza, pomimo przeprowadzania licznych drobnych napraw (1827-1828, 1835, 1845, 1849), gwałtownie się pogorszył. Jego stan był tak zły, że w ramach planu regulacyjnego miasta proponowano jego rozbiórkę. Na szczęście przeprowadzono w 1873 generalny remont, kontynuowany w 1905 roku.
Architektura
Gotycki ratusz usytuowano w południowo – zachodniej części rynku lokacyjnego miasta. Pierwotnie był on budowlą na planie czworoboku o wymiarach 10 x 12 metrów i o grubych murach wzmocnionych w narożnikach kamiennymi blokami. Posiadał wysokość co najmniej trzech kondygnacji, a więc zapewne był formy wieżowej. Jego górna część przechodziła w ośmiobok.
Pod koniec XV wieku ratusz rozbudowano powiększając prawie dwukrotnie po stronie północnej, a jednocześnie rozebrano ośmioboczne zwieńczenie wieży. W przyziemiu dobudowanej części znalazły się dwa nowe czworoboczne pomieszczenia o zbliżonej wielkości, połączone przejściem z parterem dawnej części wieżowej. Do północno – wschodniego narożnika budynku przystawiono masywną przyporę mieszczącą wewnątrz latrynę.
Stan obecny
Dziś charakterystyczna sylwetka ratusza jest najbardziej rozpoznawalnym symbolem Sandomierza. Zachował się on w formie otrzymanej w trakcie nowożytnej przebudowy, z renesansową attyką i przekształconymi wszystkimi otworami okiennymi, a także z nowożytną wieżą po stronie zachodniej. Obecnie budynek ratusza pełni wiele funkcji. Parter przeznaczony jest na cele muzealne, na piętrze umieszczono reprezentacyjne sale władz miejskich Sandomierza, a w pomieszczeniach piwnicznych znajdują się klub z kawiarnią. W narożnikach strefy dolnej zwracają uwagę cztery głowy, podobno symbolizujące cztery stany, duchowny, rycerski, mieszczański i włościański, a na wydatnym gzymsie umieszczono półpostaci zwierząt, zapewne lwów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamczyk-Bomersbach T., Polskie ratusze średniowieczne, “Zeszyty naukowe Politechniki Śląskiej”, nr 36, 1997.
Komorowski W., Średniowieczne ratusze w Małopolsce i na ziemiach ruskich Korony [w:] Civitas & villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie Środkowej, Wrocław-Praha 2002.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.