Historia
Najwcześniejsze informacje o Rzemieniu odnotowane zostały w źródłach pisanych w trzeciej ćwierci XIV wieku, kiedy to Rafał Tarnowski z rodu Lelewitów, kanclerz wiślicki i ruski, ówczesny właściciel okolicznych dóbr, wspomniany został jako „comes in Tarnov, Rzemień, Sochów”. Pierwsza informacja o wieży, aczkolwiek niepewna, pojawiła się w 1441 roku, gdy Jan Tarnowski, pan na Rzemieniu i Rzochowie, sporządził testament którym rozdzielił majątek pomiędzy trzech synów. Z nich dobra w osadzie Rzochów wraz z wieżą i przedmieściem („oppidum Zuchov cum turris et cum suburbio ejusem oppidi”) otrzymać miał Jan Feliks Tarnowski. Nic nie wiadomo o tym, by w Rzochowie istniała wieża, możliwe więc, iż wzmianka ta dotyczyła pobliskiego Rzemienia.
Pierwsza pewna wzmianka o wieży w Rzemieniu przekazana została w 1508 roku („castrum Rzemyen”), w związku z podziałem majątku po zmarłym rok wcześniej Janie Tarnowskim, wojewodzie krakowskim. Wieża przypadła wówczas najstarszemu synowi, Stanisławowi. Z pewnością była już wówczas ukończona i pełniła funkcje mieszkalne. Sam testament spisano zapewne przed 1508 rokiem, wieża musiała więc zostać zbudowana najpóźniej na początku XVI wieku, a zapewne w drugiej połowie XV stulecia, bowiem Tarnowscy już przez cały XV wiek pisali się panami na Rzemieniu, mimo że nie było tam jeszcze wówczas osady. W 1546 roku zapisana została wzmianka o obwałowaniach otaczających wieżę („muratam turris in medio castri sitam”), które wybudowano najpóźniej w drugiej ćwierci XVI wieku, a być może od razu z wieżą, jako że znajdowała się ona w zasięgu tatarskich najazdów. Utworzono wtedy też w miarę dokładny opis zabudowań zamkowych, dokonany przez Katarzynę z Dąbrowicy, wdowę po Stanisławie Tarnowskim, ze względu na podział dóbr pomiędzy jej synów: Jana i Wojciecha.
Około połowy XVI wieku Jan Tarnowski podjął w Rzemieniu prace budowlane, mające przysposobić wieżę do użycia broni palnej. Według wzmianki z 1572 roku w Rzemieniu przechowywano duże ilości dział i hakownic, prowadzono również kolejne prace budowlane, tym razem przy modernizacji systemu wodnych barier. Związane były one z zagrożeniem tatarskim, ale zapewne również z częstymi burdami i zajazdami w jakie pakowali się właściciele Rzemienia i ich służba. Przykładowo w 1570 roku Stanisław Tarnowski wziął udział w konflikcie rodowym z Ostrogskimi, w trakcie którego dobra rzemieńskie przynajmniej raz zostały najechane.
Wieża znajdowała się w posiadaniu rodu Tarnowskich do śmierci Stanisława Tarnowskiego w 1587 roku. Następnie krótko rezydowała w Rzemieniu wdowa po Stanisławie, Zofia z Mieleckich Ociecka, a po niej od 1599 roku jej krewna Anna Mielecka, która sprzedała miejscowe dobra w 1616 roku Stanisławowi Lubomirskiemu, wojewodzie krakowskiemu i ruskiemu. Do sprzedaży oraz opuszczenia rodzinnych stron Anna została zmuszona, gdy wyszło na jaw, iż otaczała się podejrzanymi ludźmi i utworzyła w Rzemieniu mennicę do bicia fałszywej monety. Ponadto zarzucono jej chęć otrucia drugiego męża, Adama Ratowskiego. Stanisław Lubomirski, nowy właściciel Rzemienia, około 1625 – 1638 roku przebudował wieżę w stylistyce renesansowej oraz otoczył fortyfikacjami bastionowymi, utworzonymi na miejscu starszych obwałowań z XVI wieku. W czasach Stanisława i jego potomków wieża oprócz mieszkalnej, pełniła też rolę więzienia, ponieważ w Rzochowie nie był odpowiedniego do tego celu budynku. Ponadto na zamku przetrzymywano jeńców tatarskich, między innymi ujętych w bitwie pod Uściem.
W 1702 roku, wraz ze śmiercią Aleksandra Lubomirskiego, Rzemień drogą spadku przeszedł w ręce rodu Sanguszków. W 1753 roku nowym właścicielem wieży stał się Józef Lubomirski, który dwa lata później sprzedał ją rodzinie Lasockich. W drugiej połowie XVIII wieku wieża i jej obwarowania po raz ostatni wzięły udział w działaniach militarnych, gdy w czasie konfederacji barskiej do Rzemienia wycofał się z powstańcami Jerzy Lubomirski. Ostrzał Rosjan spowodował jednak straty, ucieczkę ocalałych i utratę Rzemienia. W pierwszej ćwierci XIX wieku budowla często zmieniała właścicieli, przez co podupadła i została opuszczona. Stan ten nie trwał długo, bowiem już w 1857 roku Feliks Bogusz wyremontował wieżę w stylistyce neogotyckiej. Kolejny remont miał miejsce w latach 1929-1931. Dzięki niemu zabytek użytkowano do lat 60-tych XX wieku, kiedy to ze względu na zły stan wieżę ponownie opuszczono. Z ruiny podźwignięta została za sprawą remontu z końca lat 90-tych XX wieku, przeprowadzonego przez prywatnego inwestora.
Architektura
Mieszkalno – obronną siedzibę usytuowano na niewysokim kopcu, pośród bagnistej doliny, na prawym, wschodnim brzegu meandrującej rzeki Wisłoki, pośród licznych mokradeł, torfowisk, strumieni i stawów, a więc na terenie sprzyjającym do utworzenia nawodnionej fosy. Jednocześnie usytuowana została ona w pobliżu traktu sandomierskiego jaki prowadził południkowo wzdłuż Wisłoki, jego odgałęzienia na wschód ku Przeworskowi (tzw. gościniec ruski) i dwóch mniejszych cieków wodnych zwanych Dębnica i Tuszymka, z których ta ostatnia rozlewała się na szereg mniejszych strug przecinających w kilku miejscach gościniec. W bliskiej odległości od wieży przed połową XVI wieku znajdować się miały cztery stawy: Biały, Okolin, Mały zwany Sadzawką i Wadowski, z których spływająca woda zasilała dwa młyny. W nieco dalszej odległości znajdowały się liczne lasy. Samą wieżę osadzono na wąskim cyplu ziemi wcinającym się w mokradła.
Wieża zbudowana została z cegły układanej w wątku gotyckim i łączonej zaprawą wapienną, a także z kamiennych ciosów w partiach fundamentowych. Ponadto ze względu na podmokłe podłoże pod fundamentami celem zagęszczenia umieszczono ruszt z dębowych pali. W planie wieża uzyskała rzut zbliżony do kwadratu o wymiarach 13 x 13,7 metra, z murami w przyziemiu dochodzącymi do 2 metrów grubości. Pierwotnie składała się z czterech kondygnacji, nad którymi w koronie murów obwodowych funkcjonować mogła galeria obronna ukryta za przedpiersiem. Przedpiersie mogło być proste, z przebitymi otworami strzeleckimi dla ręcznej broni palnej, lub jeszcze zwieńczone blankami. Niewykluczone, iż na elewacjach skierowanych w stronę fosy znajdowały się wykusze latrynowe.
Przyziemie wieży w pierwszej połowie XVI wieku dzieliło się na dwa małe pomieszczenia, zapewne przeznaczone na spiżarnię i składy, ewentualnie na celę więzienną. Nie były to piwnice, bowiem na zagłębienie wieży w terenie nie pozwalał podmokły teren. Wyżej na piętrach znajdowały się prawdopodobnie trzy kondygnacje wyposażone w pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne, spośród których przed połową XVI wieku co najmniej jedna komnata miała być podsklepiona. Wieżę zapewne wieńczyło poddasze, zapewniające dostęp do dookolnej galerii obronnej przy przedpiersiu. Na co dzień mogło ono zapewniać dodatkową przestrzeń magazynową.
W pierwszej połowie XVI wieku wieża otoczona była ziemnymi wałami, połączonymi z wieżą za pomocą dwóch drewnianych ganków, czy też pomostów. Jeden prowadzić miał bezpośrednio na wał, drugi do drewnianej przybudówki, przypuszczalnie umieszczonej przy bramie. Zewnętrzne obwarowania na zasadzie analogii z innymi budowlami tego typu mogły mieć czworoboczny narys, z narożnikami wzmocnionymi podkowiastymi bastejami, ewentualnie były okrągłe lub owalne w planie. W obrębie dziedzińca znajdowały się zabudowania gospodarcze, między innymi pomieszczenia dla służby, kuchnia, spiżarnia, duży drewniany budynek i bliżej nieznany stary dom („domuncula antiqua”). Wjazd prowadził przez bramę i zapewne zwodzony most przerzucany nad fosą. Po północnej stronie wieży znajdowało się nieregularne w planie podzamcze, czy też przygródek. Znajdująca się na nim zabudowa miała również charakter gospodarczy i zapewne pierwotnie była konstrukcji drewnianej. Między innymi mieściły się tam stajnie, ogrody i sad.
Stan obecny
Wieża w Rzemieniu zachowała się do czasów współczesnych, jednak prawdopodobnie tylko jej dolne i środkowe partie pochodzą z okresu późnego średniowiecza, a pierwotne obwarowania zewnętrzne zostały przekształcone w XVII wieku. Obecna stylistyka zabytku nawiązuje do czasów po renesansowej przebudowie. Całkowicie nowożytnym elementem jest okrągła wieżyczka schodowa, przedsionek oraz zwieńczenie murów. Tynkowana attyka z płycinami prawdopodobnie zastąpiła dawne przedpiersie. Wieża jest dziś własnością prywatną, lecz istnieje możliwość jej zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jakimowicz T., Dwór murowany w Polsce w wieku XVI, Warszawa 1979.
Lasek P., Wieża i basteja. Z badań nad wpływem broni palnej na architekturę obronno-rezydencjonalną Królestwa Polskiego w XV-XVI w. [w:] Studia i Materiały Archeologiczne. Suplement 2 – Interdyscyplinarne badania założeń rezydencjonalnych i obronnych, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Maciąga M., Zespół warowny w Rzemieniu, „Mielec. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu”, tom 3, Mielec 1994.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.