Historia
Kościół św. Grzegorza ufundował na początku XV wieku stolnik krakowski Wierzbięta z Branic, na miejscu wcześniejszej, późnoromańskiej świątyni z XIII wieku. W 1403 roku uposażone zostały trzy wikarie, potwierdzone przez biskupa krakowskiego Piotra Wysza, natomiast w 1417 roku erygowana została kolegiata przez biskupa krakowskiego Wojciecha Jastrzębca, której mansjonarzy uposażył Wierzbięta z Branic i jego żona Dorota.
Kościół był kolegiatą do połowy XVIII wieku, a więc do tego okresu funkcjonowała przy nim kapituła. Jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku przeprowadzono pierwsze poważniejsze prace naprawcze połączone z nowożytnymi przekształceniami budowli. W 1925 roku dobudowano nową, drugą zakrystię, nadbudowano wieżę i zrekonstruowano szczy wschodni.
Architektura
Kościół wymurowany został z cegły układanej w wątku gotyckim, z zastosowaniem dekoracyjnych wzorów z mocniej wypalanych, czarnych zendrówek, a także przy użyciu kamienia łamanego i romańskiej kostki w dolnych partiach wieży. Budowla pierwotnie składała się z dwuprzęsłowego, jednonawowego korpusu, od końca XV wieku powiększonego od węższą nawę północną, dostawionej od zachodu na osi nawy głównej wieży i dwuprzęsłowego prezbiterium zamkniętego na wschodzie prostą ścianą. Od północy do prezbiterium przystawiona została gotycka, prostokątna w planie zakrystia, a od południa przy nawie kruchta.
Kościół od strony zewnętrznej opięty został przyporami, ukośnymi w prezbiterium i przy wieży, prostopadłymi do osi wzdłużnej przy nawie. Elewacje nawy głównej i prezbiterium posadowiono na cokole, natomiast nawę północną ozdobiono zendrówką. Cegłą zendrówką ozdobiono również wieżę, podzieloną na trzy kondygnacje, w średniowieczu z najwyższym piętrem konstrukcji drewnianej. Gzyms koronujący utworzono z formowanej cegły. Okna posiadały formę ostrołuczną, były obustronnie rozglifione, przy czym w prezbiterium miały węższe kształty. W nawie północnej od wschodu dopływ światła zapewniał okulus, wieżę doświetlały proste, czworoboczne otwory.
Wewnątrz prezbiterium przykryto nad dwoma przęsłami sklepieniem krzyżowo – żebrowym, sklepieniem krzyżowo – żebrowym zwieńczono też dwuprzęsłową nawę północną, natomiast zakrystię kolebką. Żebra prezbiterium spięto okrągłymi zwornikami i osadzono na profilowanych wspornikach. W nawie północnej zworniki otrzymały płaskorzeźbione formy (minuskułowa litera S z koroną, hierogram Chrystusa).
Stan obecny
Kościół został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym, zarówno od strony zewnętrznej jak i wewnętrznej, a co więcej od wschodu przysłoniła go XX_wieczna zakrystia. Przekształcono okna zacierając częściowo ich gotycką formę, nie zachował się oryginalny szczyt wschodni prezbiterium, zmieniono formę dachu kruchty, a wieża została podwyższona kosztem drewnianej izbicy. Wewnątrz nawy głównej założono nowożytne sklepienie, przekształcono arkadę tęczy, przebito też nowe arkady by połączyć prezbiterium ze wschodnią zakrystią.
W kościele znajdują się staropolskie epigrafia, z których najcenniejszym jest kamienna płyta nagrobna z 1425 roku z wyobrażeniem Wierzbięty z Branic w zbroi. W ścianie południowej prezbiterium widoczna jest półkolista wnęka pod sedilia. Zachowały się sklepienia prezbiterium, nawy północnej i gotyckiej zakrystii. W ścianie południowej nawy widoczne są fragmenty oryginalnych okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.