Historia
Budowę zamku rozpoczął w początkach XIV wieku kasztelan krakowski i wojewoda sandomierski Nawój z Morawicy, natomiast dalsze prace prowadził około połowy XIV wieku jego syn wojewoda krakowski Andrzej herbu Topór. W 1308 roku wymieniony został w dokumentach burgrabia tenczyński. W 1319 roku miała miejsce lokacja wsi Tenczyn, ufundowanej przez Nawoja z Morawicy. Sam zamek w źródłach wpisanych bezpośrednio odnotowany został dopiero w XV wieku.
Ród Tęczyńskich w późnym okresie średniowiecza doszedł do wielkiego znaczenia, dzięki czemu znacznie powiększony w XV wieku zamek zaczął pełnić funkcję obronnej rezydencji i centrum administracyjnego rozległego klucza majątkowego. Władysław Jagiełło więził w nim niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem. W XVI stuleciu często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postaci polskiego Odrodzenia.
W 1570 roku kasztelan wojnicki i podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński dokonał wielkiej przebudowy zamku na renesansową rezydencję. Pozostawała ona w rękach Tęczyńskich aż do 1639 roku. Wówczas Izabela Tęczyńska, córka ostatniego potomka rodu, wniosła w wianie zamek i ogromny majątek Łukaszowi Opalińskiemu. Tenczyn przestał pełnić funkcję rodowej siedziby i został oddany pieczy burgrabiów. W 1655 roku opanowali go bez walki Szwedzi, a w trakcie odwrotu rok później spalili. Został on później w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany przez kolejnych dziedziców z rodu Sieniawskich, następnie Czartoryskich i Potockich. W 1768 roku uległ pożarowi w wyniku uderzenia pioruna, po którym pozostawiono go w ruinie.
Architektura
Tenczyn wzniesiono przy obrzeżu Puszczy Dulowskiej, na szczycie wzgórza będącego częścią Garbu Tenczyńskiego, fragmentu położonej na zachód od Krakowa wyżyny. Stoki wzniesienia choć nie były zbyt wysokie, zapewniały dobrą ochronę ze względu na strome nachylenie, zwłaszcza od wschodu i południa. Zamek zbudowany został z łamanego wapienia i piaskowca, uzupełnianego kwadrami i cegłą układaną w wątku gotyckim.
Najstarsze założenie z XIV wieku ochraniał mur obronny poprowadzony wzdłuż krawędzi stoków, zapewne nieregularny w planie, może zbliżony do owalu. W północno – wschodniej części w linię muru włączono cylindryczną wieżę, od XVI wieku zwaną Dorotką. Od północnego – zachodu mur był wzmocniony drugą, graniastą wieżą, której relikty pozostawiono w murach późniejszego budynku wieżowego. Najstarszy budynek mieszkalny wzniesiony został w północnej części dziedzińca. Brama prawdopodobnie od początku znajdowała się po przeciwnej, południowej stronie.
W pierwszej połowie XV wieku zamek rozbudowano i podzielono na górny i dolny, przy czym ten drugi zajął niżej położony teren na stokach wzgórza po stronie południowej i zachodniej. Wtedy też prawdopodobnie powstała pięciokondygnacyjna wieża bramna na planie czworoboku, usytuowana w południowej części zamku górnego, oraz umieszczona w narożniku cylindryczna wieża wschodnia. Powiększono także zabudowania mieszkalne o nowe jednotraktowe skrzydło wschodnie, dostawione do Dorotki od południa. Pomiędzy wieżą bramną a narożnikiem nowego skrzydła dobudowana została ceglana kaplica, składająca się z dwóch przęseł prostokątnych i wielobocznego, opiętego od zewnątrz przyporami zamknięcia na wschodzie.
W czasie rozbudowy z drugiej połowy XVI wieku zamek górny uzyskał krużganki, a zamek dolny wzmocniono kolistą basteją oraz barbakanem, czy też okrągłą w planie basteją bramną, do której od strony zamku dolnego prowadziła długa galeria (szyja) ze ścianą zachodnią przeprutą rzędem otworów strzeleckich. Po stronie południowo – zachodniej szyja połączona została z murem podzamcza, który na południu dwoma długimi odcinkami biegł do wspomnianej powyżej kolistej bastei południowo – wschodniej.
Stan obecny
Zamek jest zachowany w postaci trwałej ruiny z czytelnymi elementami gotyckimi i renesansowymi. Do niedawna zaniedbany i grożący zawaleniem, od paru lat jest na szczęście stopniowo remontowany i zabezpieczany. W najlepszym stanie zachowała się XV-wieczna wieża bramna oraz dwie cylindryczne wieże zamku górnego. Warta uwagi jest XVI-wieczna, odrestaurowana basteja bramna połączona z długim korytarzem bramnym. Znacznie zdegradowane zostały zabudowania mieszkalne, zwłaszcza najstarsza północna ich część. Nie przetrwał zachodni odcinek muru zamku górnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Warszawa 1994.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sobol L., Współczesne oblicze zamku w Tęczynie, „Wiadomości Konserwatorskie”, 18/2005.