Historia
W latach 1250 – 1260 zakon krzyżacki wzniósł w Rogóźnie (Roggenhausen) drewniany gródek. Murowany zamek wciąż jeszcze nie funkcjonował w 1275 roku, kiedy to zniszczeniu ulec miała opisywana w przekazach pisanych krzyżacka warownia o nazwie Starckenberg, prawdopodobnie tożsama z gródkiem rogózieńskim, zdobyta przez pruski oddział Skomanda. Rogóźno stanowiło wówczas zabezpieczenie jedynej przeprawy przez rzekę Osę do Pomezanii oraz ochronę strategicznie ważnego traktu z Grudziądza do Nowego Miasta Lubawskiego. W tym ważnym miejscu murowane prace budowlane ruszyć mogły około 1285 roku. Na terenie zamku górnego i wewnętrznego podzamcza trwały do około 1310 roku, natomiast do około połowy XIV wieku prowadzono działania budowlane na terenie podzamcza zewnętrznego.
Od 1285 roku zamek pełnił funkcję siedziby komturów, spośród których pierwszym był niejaki Wynandus (Winand). Jeszcze w 1326 roku w źródłach pisanych wzmiankowano komtura o imieniu Nicolaus, ale już po 1335 roku komturię zlikwidowano, tworząc wójtostwo podległe bezpośrednio władzy wielkich mistrzów w Malborku. Wójt w Rogóźnie (Roggenhausen) i Słupie (Starckenberg) po raz pierwszy odnotowany został w 1336 roku, choć proces zmiany rangi zamku musiał być wydłużony i skomplikowany, bowiem jeszcze w 1339 roku wzmiankowano zarówno rogózieńskiego wójta jak i tamtejszy konwent krzyżacki. W latach 1353-1368 formalne roszczenia do zamku wysuwał cesarz Karol IV, który dwa razy brał udział w rejzach na Litwę.
W 1410 roku zamek zdobyło rycerstwo ziemi chełmińskiej, które zwróciło się przeciwko władzy zakonu krzyżackiego. Rogóźno w zarząd otrzymał od króla Władysława Jagiełły czeski rycerz Hinczka, lecz jeszcze w tym samym roku zamek został odbity przez siły zakonu. Ponownie zdobyty został przez wojska polskie w trakcie wojny głodowej z 1414 roku. Również i tym razem Krzyżacy odzyskali Rogóźno, które dwa lata później powiększyli poprzez przyłączenie dużej części komturstwa w Pokrzywnie. Przed połową XV wieku zamek opisywano w trakcie lustracji jako wymagający remontu. Co najmniej część z koniecznych prac przeprowadzono, bowiem dwukrotnie odnotowano w dokumentach nowo zbudowany, czy też odbudowany dansker.
W 1454 roku, na początku wojny trzynastoletniej, zamek został spalony przez wycofujących się Krzyżaków i uciekającego ostatniego wójta Egloffa von Rosenberga („Roghusen ist usgebrand”). Po zakończeniu konfliktu, na mocy drugiego pokoju toruńskiego, Rogóźno przyznane zostało Polsce. Odtąd, aż do 1590 roku, zamek stanowił siedzibę starostów, potem umieszczono w nim zarząd ekonomii królewskiej. Wykonana w 1564 roku lustracja wykazała, że znajdował się w złym stanie z powodu obsuwania zboczy wzgórza i wcześniejszych zniszczeń wojennych, a zapewne także i długich lat zaniedbań. Przeprowadzone wówczas naprawy ograniczyły się do niezbędnych prac budowlanych, dlatego kolejna lustracja z 1624 roku, oraz wizytacje biskupie z 1640 i 1647 roku, odnotowały postępujący upadek zabudowań i sprofanowaną kaplicę. W 1628 roku część warowni wysadzić mieli w powietrze Szwedzi. Większość zabudowań zamku górnego została rozebrana przez Prusaków po 1772 roku, z przeznaczeniem cegły na budowę twierdzy w Grudziądzu. Pozostałe fragmenty popadły natomiast w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wysokim wzgórzu, przy ujściu Gardęgi do rzeki Osy. Wyróżniał się eksponowanym położeniem na wschodnim brzegu doliny, którędy biegła droga z Grudziądza do Nowego Miasta Lubawskiego. Składał się z trzech części. Szczyt wzgórza, górującego około 45 metrami nad poziomem doliny, zajmował zamek górny w postaci czworoboku zabudowań konwentu, chroniony z trzech stron wysokimi skarpami i rzecznymi korytami. Od wschodu poprzedzał go trapezoidalny w narysie zamek średni (podzamcze wewnętrzne), zwężający się ku stronie wschodniej. Trzecim elementem było rozległe przedzamcze zewnętrzne, położone na sąsiednim wzniesieniu po stronie wschodniej i północno – wschodniej.
Zamek górny składał się z czterech skrzydeł otoczonych zewnętrznym obwodem murów, który obejmował także wschodnią części wzgórza z zamkiem średnim. Z trzech stron zamku górnego broniły naturalne stromizny, a od wschodu sztuczny przekop z mostem. Południowo – zachodni narożnik muru parchamu był mocno ścięty ze względu na kształt terenu. Dom konwentu posiadał wymiary 38 x 45,5 metra, ale jego skrzydła nie tworzyły zwartego czworoboku, gdyż nie stykały się w południowo – zachodnim narożniku. Możliwe, iż miała tam stanąć wieża główna, nigdy nie zbudowana z powodu niestabilności podłoża. Dwa północne narożniki zamku od zewnątrz wzmacniały dwie wystające ryzalitowo, smukłe, czworoboczne wieże (podobne do zastosowanych na zamku w Radzyniu Chełmińskim), z których północno – zachodnią zaopatrzono w przypory. Budynek zamykający dziedziniec od południa także flankowały dwie niewielkie narożne wieżyczki, jednak nie posiadały one własnych fundamentów, przypuszczać więc można, iż były nałożone na mury (podobnie jak na zamku w Golubiu). Wiadomo także, iż zamek górny posiadał gdanisko (dansker), być może znajdujące się przy skrzydle zachodnim.
Wnętrza zamku górnego przypuszczalnie powielały schemat innych zamków konwentualnych, a więc posiadały przyziemie o funkcjach gospodarczych, piętro przeznaczone na sale reprezentacyjne i mieszkalne, a także poddasza wykorzystywane do obrony i jako spichrze. Na piętrze skrzydła południowego położone były kapitularz (lub refektarz) oraz kaplica, umieszczona w ten sposób by jej prezbiterium było zorientowane względem stron świata. W skrzydle wschodnim być może mieścił się na piętrze kolejny refektarz, choć funkcję tą mogła też pełnić duża sala na piętrze skrzydła zachodniego, połączona gankiem z danskerem. Na parterze skrzydło wschodnie mieściło na osi bramę wjazdową. W północnym funkcjonować mógł browar i kuchnia, zaś w zachodnim piekarnia (taki podział funkcjonował w XVI wieku). Wszystkie skrzydła za wyjątkiem północnego były podpiwniczone. Dziedziniec obiegały drewniane krużganki, a na jego środku znajdowała się zadaszona studnia.
Zamek średni (zwany także wewnętrznym przedzamczem) miał nieregularny, trapezoidalny kształt, zastawiony murowaną zabudową dopiero w XV wieku. Wiadomo, iż znajdował się tam „dom letni”, a między nim i wieżą bramną domy komtura i wielkiego mistrza. W północnej części zamku średniego mogły także stać budynki gospodarcze. Wszystkie zabudowania przystawione były do północnej i południowej kurtyny, pozostawiając pośrodku podłużny, nieregularny dziedziniec. Zamek średni otaczał od południa i wschodu zewnętrzny mur obronny, będący przedłużeniem muru zamku górnego, tworzący wspólny z nim parcham. W narożu południowo – wschodnim wzmacniała go niewielka, cylindryczna wieża o średnicy 4,8 metra. Jej wnętrze podzielone zostało stropami na trzy kondygnacje, w górnej części lekko poszerzone (dolny loch, środkowe pomieszczenie wejściowe, górne pomieszczenie z trzema strzelnicami).
Między zamkiem średnim a podzamczem dolnym (zwanym także zewnętrznym) usytuowano wieżę bramną na rzucie kwadratu o bokach długości 11 metrów. Poprzedzała ją długa na 9 metrów i szeroka na 3,5 metra szyja przedbramia, w koronie zwieńczona blankowanych chodnikiem straży, a od czoła zamykana zwodzonym mostem. Zwodzona i stała część długiego na 25 metrów mostu, opierała się na dwóch ceglanych filarach o wysokości około 8 metrów. Według inwentarzy fosa miała być z obu stron zamknięta poprzecznymi murami, w celu uniemożliwienia przeniknięcia do jej wnętrza przeciwników. Wschodnią elewację wieży bramnej rozdzielono wysoką, ostrołucznie zamkniętą arkadą, wewnątrz której w prowadnicach podnoszona była brona. Powyżej wieżę ozdobiono trzema długimi, ostrołucznymi blendami, z których środkową przepruto otworami okiennymi. Podobnie ukształtowane zostały także pozostałe elewacje wieży. Jej wnętrze podzielone było aż na siedem kondygnacji, z których najniższy przejazd bramny przykryto kolebką, a wyższe rozdzielono stropami. Komunikację pomiędzy nimi zapewniały drewniane schody lub drabiny, jedynie do pierwszego piętra wiodła murowana klatka schodowa.
Gospodarczy majdan rozległego podzamcza o wielkości aż 4,5 ha, zbliżony był kształtem do trapezu z półkolistym wybrzuszeniem w narożniku południowo – wschodnim. Otoczony został murem obronnym, w którego linii miało się znajdować aż 17 baszt. Część z nich była niskimi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony dziedzińca, część natomiast prawdopodobnie miała charakter bartyzan nadwieszanych na murach. Na teren podzamcza prowadziły dwa wjazdy: od zachodu przez szyję bramną z zamku średniego i od wschodu przez szeroki, trójkondygnacyjny budynek bramny, mieszczący obok wjazdu piec. Fortyfikacje dolnego przedzamcza uzupełniała fosa od strony wschodniej, posiadająca około 20 metrów szerokości i 8 metrów głębokości).
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z rogózieńskiego zamku średniego przetrwał długi fragment zewnętrznego muru z narożną, okrągłą wieżyczką. Na północ od niej wznosi się monumentalna wieża bramna wraz ze ścianami przedbramia, częściowo zachowanymi do wysokości 3 metrów. Wokół przedzamcza zewnętrznego przetrwały znaczne odcinki murów, pozostałości czterech baszt wykuszowych oraz relikty prawdopodobnie jeszcze gotyckich obiektów gospodarczych. Z zamku górnego przetrwały jedynie słabo czytelne fragmenty murów (w północnej części z ostrołukowym przejściem, od strony wewnętrznej w wnęką o łuku odcinkowym). Obecnie teren podzamcza stanowi własność prywatną, lecz istnieje możliwość zwiedzania zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Stocka M., Zamek pokrzyżacki w miejscowości Rogóźno-Zamek, „Ochrona Zabytków”, 1/2006.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.