Historia
Drewniany gródek w Rogóźnie (Roggenhausen) wzniósł zakon krzyżacki w latach 1250 – 1260. Budowę murowanego zamku rozpoczęto prawdopodobnie po 1275 roku, kiedy to zniszczeniu uległa pobliska warownia Starckenberg, zdobyta przez pruski oddział Skomanda. Rogóźno stanowiło wówczas zabezpieczenie jedynej przeprawy przez rzekę Osę do Pomezanii, oraz ochronę strategicznie ważnego traktu z Grudziądza do Nowego Miasta Lubawskiego.
W latach 1285 – 1333 zamek pełnił funkcję siedziby komturów, spośród których pierwszym był niejaki Wynandus. Po 1335 roku komturię zlikwidowano, tworząc wójtostwo podległe bezpośrednio władzy wielkich mistrzów w Malborku. W latach 1410 i 1414 Rogóźno zostało zajęte przez wojska polskie, a w 1454 roku, na początku wojny trzynastoletniej, zostało spalone przez wycofujących się krzyżaków. Po zakończeniu konfliktu, na mocy drugiego pokoju toruńskiego, Rogóźno przyznane zostało Polsce. Odtąd, aż do 1590 roku, zamek stanowił siedzibę starostów, potem umieszczono w nim zarząd ekonomii królewskiej.
Wykonana w 1564 roku lustracja wykazała, że zamek znajdował się w złym stanie z powodu obsuwania zboczy wzgórza i wcześniejszych zniszczeń wojennych, a zapewne także i długich lat zaniedbań. Przeprowadzone wówczas naprawy ograniczyły się do niezbędnych prac budowlanych, dlatego kolejna lustracja z 1624 roku, oraz wizytacje biskupie z 1640 i 1647 roku, odnotowały postępujący upadek zabudowań i sprofanowaną kaplicę. W 1628 roku część warowni wysadzić mieli w powietrze Szwedzi. Większość zabudowań zamku górnego została rozebrana przez Prusaków po 1772 roku, z przeznaczeniem cegły na budowę twierdzy w Grudziądzu. Pozostałe fragmenty popadły natomiast w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek wzniesiony został na wzgórzu, przy ujściu Gardęgi do rzeki Osy po stronie zachodniej. Wyróżniał się eksponowanym położeniem na wschodnim brzegu doliny, którędy biegła droga z Grudziądza do Nowego Miasta Lubawskiego. Składał się z trzech części. Szczyt wzniesienia zajmował zamek górny w postaci czworoboku zabudowań konwentu, poprzedzony od wschodu trapezoidalnym w narysie zamkiem średnim, zwężającym się ku stronie wschodniej. Trzecim elementem było rozległe przedzamcze, położone na sąsiednim wzniesieniu po stronie wschodniej i północno – wschodniej, oddzielone od głównej części zamku fosą.
Gospodarczy majdan rozległego podzamcza o wielkości aż 4,5 ha, zbliżony był kształtem do trapezu z półkolistym wybrzuszeniem w narożniku południowo – wschodnim. Otoczony został murem obronnym z 17 basztami. Część z nich była niskimi basztami wykuszowymi, otwartymi od strony dziedzińca, część natomiast prawdopodobnie miała charakter bartyzan nadwieszanych na murach. Na teren podzamcza prowadziły dwa wjazdy: od zachodu przez szyję bramną z zamku średniego i od wschodu przez szeroki, trójkondygnacyjny budynek bramny, mieszczący obok wjazdu piec. Fortyfikacje dolnego przedzamcza uzupełniała fosa od strony wschodniej.
Między zamkiem średnim a podzamczem dolnym (zwanym także drugim przedzamczem) usytuowano wieżę bramną, poprzedzoną długą szyją przedbramia zamykanego zwodzonym mostem. Opadał on na głęboką suchą fosę, z długim drewnianym mostem osadzonym na dwóch ceglanych filarach. Według inwentarzy fosa miała być z obu stron zamknięta poprzecznymi murami, w celu uniemożliwienia przeniknięcia do jej wnętrza przeciwników. Wschodnią elewację wieży bramnej rozdzielono wysoką, ostrołucznie zamkniętą arkadą, wewnątrz której w prowadnicach podnoszona była brona. Powyżej wieżę ozdobiono trzema długimi, ostrołucznymi blendami, z których środkową przepruto otworami okiennymi. Podobnie ukształtowane zostały także pozostałe elewacje wieży. Jej wnętrze podzielone było aż na siedem kondygnacji, z których najniższy przejazd bramny przykryto kolebką, a wyższe rozdzielono stropami.
Zamek średni (zwany także pierwszym przedzamczem) miał nieregularny, trapezoidalny kształt. Wiadomo, iż znajdował się tam „dom letni”, a między nim i wieżą bramną domy komtura i wielkiego mistrza. W północnej części zamku średniego mogły także stać budynki gospodarcze. Wszystkie zabudowania przystawione były do północnej i południowej kurtyny, pozostawiając pośrodku podłużny, nieregularny dziedziniec. Zamek średni otaczał od południa i wschodu zewnętrzny mur obronny, będący przedłużeniem muru zamku górnego, tworzący wspólny z nim parcham. W narożu południowo – wschodnim wzmacniała go niewielka, cylindryczna wieża.
Zamek górny składał się z czterech skrzydeł otoczonych wspomnianym zewnętrznym obwodem murów, łączących się z obwarowaniami wschodniej części wzgórza. Z trzech stron broniły go naturalne stromizny, a od wschodu sztuczny przekop z mostem. Wymiary zamku górnego wynosiły 38 x 45,5 metra. Jego skrzydła nie tworzyły jednak zwartego czworoboku, gdyż nie stykały się w jednym narożniku. Możliwe, iż miała tu stanąć nie zbudowana nigdy główna wieża. Na piętrze skrzydła południowego położone były kapitularz (lub refektarz) i kaplica, a w skrzydle wschodnim być może kolejny refektarz. Na parterze skrzydła wschodniego mieściła się piekarnia, a północnego browar i kuchnia. Wszystkie skrzydła z wyjątkiem północnego były podpiwniczone. Dziedziniec obiegały drewniane krużganki, a na jego środku znajdowała się zadaszona studnia. Od zewnątrz dwa północne narożniki zamku wzmacniały dwie, wystające ryzalitowo czworoboczne wieże (podobne do zastosowanych na zamku w Radzyniu Chełmińskim), z których północno – zachodnią zaopatrzono w przypory. Budynek zamykający dziedziniec od południa także flankowały dwie niewielkie narożne wieżyczki, jednak nie posiadały one własnych fundamentów, przypuszczać więc można, iż były nałożone na mury (podobnie jak na zamku w Golubiu). Skrzydło wschodnie mieściło na osi bramę wjazdową. Wiadomo także, iż zamek górny posiadał gdanisko, być może znajdujące się przy skrzydle zachodnim.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z rogóźnieńskiego zamku średniego przetrwał długi fragment zewnętrznego muru z narożną, okrągłą wieżyczką. Na północ od niej wznosi się monumentalna wieża bramna. Wokół przedzamcza przetrwały znaczne odcinki murów, pozostałości czterech baszt wykuszowych oraz relikty prawdopodobnie jeszcze gotyckich obiektów gospodarczych. Z zamku górnego przetrwały jedynie słabo czytelne fragmenty murów. Obecnie teren podzamcza stanowi własność prywatną, lecz istnieje możliwość zwiedzania zabytku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Stocka M., Zamek pokrzyżacki w miejscowości Rogóźno-Zamek, „Ochrona Zabytków”, 1/2006.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.