Historia
Parafia reszelska otrzymała uposażenie sześciu włók ziemi w przywileju lokacyjnym miasta z 1337 roku. W tym samym roku po raz pierwszy wzmiankowany był miejscowy pleban o imieniu Jan, urzędujący zapewne jeszcze przy tymczasowym, drewnianym lub szachulcowym kościele. Murowany kościół zaczęto budować prawdopodobnie około lat 1380 – 1390 lub niewiele wcześniej, po okrzepnięciu lokacji. Wraz z korpusem nawowym wybudowano wówczas dolną część wieży, szczyt wschodni wzniesiony został około początku XV wieku, natomiast zakrystia i kruchta powstały w dalszych latach XV stulecia. Możliwe, iż budowa korpusu powstawała etapami, przerywanymi niezbyt długą przerwą, co wpłynęło na różnice w konstrukcji ścian wzdłużnych kościoła, czy niedokończenie szczytu kruchty. W 1444 roku odnotowany został po raz pierwszy dzwonnik, wieża musiała więc już być wówczas na tyle wysoka, że działały w niej dzwony. W 1471 roku dobudowana została do kościoła biblioteka.
Kościół miał zostać uszkodzony na skutek pożaru w 1472 lub 1474 roku, a w trakcie późniejszej odbudowy miał zostać wzniesiony nowy szczyt wschodni, jednak działania takie nie zostały odnotowane w źródłach pisanych, a zwłaszcza w ówczesnej księdze rachunkowej (źródło wyjątkowe i niezwykle szczegółowe). Wydano natomiast w 1475 roku papieski list odpustowy, związany z planowaną budową sklepienia gwiaździstego korpusu, założonego już rok później. W 1484 roku rada wydała decyzję o podwyższeniu wieży – dzwonnicy, natomiast w 1487 roku zakupiła dachówkę na pokrycie jej dachu. Następnie w 1489 roku pod nadzorem mistrza Paula Rode z Bartoszyc naprawiono okna kościoła, zaś w latach 1491-1493 wymieniono pokrycie dachowe. Między 1491 a 1503 rokiem po raz kolejny podwyższono i ostatecznie ukończono wieżę kościoła. Pracami budowlanymi kierował wówczas wpierw mistrz Niklis Schewnemann, a po nim Jakub Sternberg.
W 1580 roku ponownej konsekracji kościoła dokonał biskup Marcin Kromer ku czci Najświętszej Maryi Panny oraz św. Apostołów Piotra i Pawła. Po pożarze z 1806 roku, który na szczęście nie zniszczył średniowiecznych sklepień, odbudowany kościół z nową więźbą dachową został raz jeszcze konsekrowany w 1817 roku, tym razem na cześć świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Katarzyny. W 1837 roku w ramach kończenia odbudowy po pożarze, umieszczono nowy hełm na wieży, a w latach 1822-1843 na nowo wyposażono wnętrze.
Architektura
Kościół wzniesiono z cegły w wątku gotyckim na niskim, kamiennym cokole. Usytuowano go w południowej części miasta, blisko miejskich murów obronnych, za którymi strome stoki opadały ku rzece Sajnie. Otrzymał formę typową dla miejskich far rejonu Warmii – trójnawową, halową (wszystkie nawy o równej wysokości), na planie prostokąta o wymiarach 41,6 x 23,8 metrów, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium. Po stronie zachodniej umieszczona została czworoboczna wieża wielkości 11,3 x 13 metrów, ośmiokondygnacyjna o wysokości około 52 metrów, z wieżyczką schodową od południa. Przy ścianie północnej korpusu stanęła piętrowa kruchta z małym aneksem schodowym oraz piętrowa zakrystia, natomiast nietypowo przy elewacji wschodniej, na jej osi, dobudowano w 1471 roku prostokątną, jednokondygnacyjną bibliotekę.
Korpus budowli opięto uskokowymi przyporami, w narożach usytuowanymi pod skosem. Pomiędzy nimi utworzono regularny rytm wysokich i stosunkowo wąskich, ostrołucznych okien. Nieco szersze okno umieszczono jedynie na osi elewacji wschodniej, ale zostało ono zamurowane po dobudowaniu biblioteki. Ponadto w murach przebito ostrołukowe portale o bogato profilowanych ościeżach. Dwa utworzono w ścianie północnej, jeden od zachodu w przyziemiu wieży, do której prowadziły też dwa prostsze i węższe wejście od północy i południa. Podział poziomy elewacji korpusu zapewnił gzyms cokołowy, gzyms kapnikowy poprowadzony pod oknami oraz fryz pod okapem dachu, pokryty malowidłami o motywach maswerkowych. Na elewacji wschodniej objął on również przypory, ale na ścianach wzdłużnych poprowadzony został ponad nimi.
Zewnętrzne elewacje wieży podzielone zostały tynkowanymi opaskami na pięć stref o nierównej wysokości. Spośród nich najwyższe pierwsze i drugie piętro ozdobiono z każdej wolnej strony ostrołucznymi blendami o zdwojonych i potrójnych zwieńczeniach. W części blend przebito małej i średniej wielkości profilowane otwory okienne, natomiast największe przeźrocza osadzono na najwyższym, przeznaczonym na dzwony piętrze. Przeźrocza te rozmieszczono po dwa z każdej strony wieży i oflankowano małymi, okrągłymi blendami. Tynkowanym fryzem oraz gęstym rytmem wąskich i wysokich blend udekorowana została okrągła wieżyczka schodowa, której elewacja nabrała wyglądu jakby rozczłonkowanej lizenami.
Najbardziej okazałym elementem architektury kościoła uczyniono jedenastoosiowy szczyt wschodni korpusu, przedzielony wertykalnie trójkątnymi lizenami przechodzącymi w sterczyny. Pomiędzy lizenami przestrzenie podzielono dwuściennymi wimpergami zdobionymi żabkami i kwiatonami, a tynkowane płaszczyzny pokryto malowidłami o maswerkowych motywach. Schodkowy szczyt sterczynowy utworzony został też od zachodu, ale po podwyższeniu wieży przekształcono go w dwa półszczyty. Zakrystię zamknięto od wschodu i zachodu półszczytami dzielonymi przez lancetowate i okrągłe blendy. Kruchtę natomiast zwieńczono pięcioosiowym szczytem z piramidalnie ułożonymi blendami, rozdzielonymi profilowanymi lizenami i umieszczonym na osi wielobocznym półfilarem. Szczyt kruchty prawdopodobnie nie został ukończony według pierwotnych planów, być może oryginalnie kończyć się miał małymi wimpergami czy też szczycikami.
Wnętrze pięcioprzęsłowego korpusu przykryto sklepieniem gwiaździstym, wspartym na czterech parach ośmiobocznych, gładkich filarów i dwóch parach półfilarów umieszczonych przy ścianach. Na filary osadzono bez pośrednictwa głowic szerokie, profilowane arkady o przekroju gruszkowym. Ściany boczne rozczłonkowano ostrołucznie zamkniętymi wnękami (po stronie północnej niższymi niż w ścianie południowej) w których osadzono okna, a także rozmieszczonymi pomiędzy nimi wspornikami podtrzymującymi zaokrąglone żebra sklepienia. W przylegającej od północy zakrystii, a także w kruchcie zastosowano sklepienia gwiaździste (na parterze) oraz krzyżowo-żebrowe (na piętrze). Piętro zakrystii z emporą tradycyjnie otwarto na nawę arkadą, emporę utworzono także na piętrze kruchty, zaś w jej przyziemiu ściany boczne rozdzielono niszami.
Stan obecny
Kościół w pełni zachował układ przestrzenny z okresu średniowiecza, a dzięki unikaniu większych katastrof naturalnych czy też wojennych liczne detale architektoniczne. Posiada bryłę typową dla miejskich far na terenie Warmii, lecz ma również szereg cech szczególnych. Niezwykła jest różnorodność zastosowanych typów szczytów, w tym form bardzo rzadkich (okazały szczyt wschodni i szczyt kruchty). Wewnątrz zwracają uwagę głębokie wnęki ścienne, w które osadzono okna oraz empora nad przedsionkiem. Choć wystrój i wyposażenie przekształcono w okresie nowożytnym, to widoczne są sklepienia z drugiej połowy XV wieku wraz z ich systemem podtrzymywania. Jako ciekawostkę traktować można znajdujący się po lewej stronie portalu kruchty pręgierz w formie okrągłej płyty kamiennej z XIV lub XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.