Historia
Pierwszymi znanymi właścicielami wsi Rembów byli przedstawiciele rodu Odrowążów, którzy w pierwszej połowie XIV wieku ufundowali zamek, pierwotnie noszący nazwę Szumsko lub Sumsko. Inicjatorem budowy mógł być poległy w 1331 roku na wojnie z Krzyżakami Jakub, wojski krakowski i kasztelan żarnowski, lub żyjący do 1357 roku Krzesław z Szumska. Możliwe również, iż Jakub rozpoczął budowę, ukończenie zaś prac nastąpiło za niepełniącego wyższych urzędów Krzesława. Z pewnością zamek funkcjonował już w czasach kolejnych panów z Szumska, znanych z lat 90-tych XIV wieku: łowczego sandomierskiego Bokszy oraz starosty chęcińskiego Jaśka.
Po śmierci Krzesława z Szumska zamek na skutek koligacji małżeńskich i podziału dóbr rodowych stał się własnością Poraitów z Kurozwęk. Gdy ród ten zbudował dla siebie w drugiej połowie XIV wieku nową murowaną siedzibę w Kurozwękach, Szumsko zostało opuszczone i przed końcem XV wieku częściowo rozebrane. Zamek użytkowany był więc krótko, czego powodem mogły być błędy konstrukcyjne, posadowiono go bowiem nie na skale, lecz na zaglinionym lessie, co spowodowało obsuwanie się murów i problemy ze statyką budowli. Zamek z pewnością opuszczono w sposób planowy, zabierając starannie wszystko, co posiadało jakąkolwiek wartość, w tym cenne wówczas wyroby metalowe. Jednocześnie do opuszczenia zabudowań zamku nie przyczyniła się żadna katastrofa związana z częstymi w średniowieczu pożarami.
W 1435 roku w dokumencie odnotowana została nazwa wsi Podgrodzie (późniejszy Rembów), ale o być może porzuconym już zamku nie wspomniano. Skromne wzmianki o zamku i sąsiedniej osadzie Podgrodzie, pojawiły się natomiast jeszcze pod koniec trzeciej ćwierci XV wieku. W Liber beneficiorum kronikarz Jan Długosz wspomniał karczmę „sub castro”, natomiast w dokumencie z 1487 roku Piotr z Kurozwęk, podskarbi nadworny koronny, fundując w rodzinnych Kurozwękach klasztor kanoników regularnych, dał mu dotychczasowe uposażenie plebańskie, w skład którego wchodziła także wspomniana powyżej karczma „in villa Podgrodzie sub castro”.
Architektura
Zamek założono na skraju wzgórza łagodnie opadającego po stronie wschodniej, a z bardziej stromymi zboczami z pozostałych trzech stron, gdzie u podstawy obiegał je bezimienny strumień. Kulminacja wciętego w głęboki parów rzeczny wzniesienia znajdowała się na poziomie około 30 metrów wyższym od podnóża, przy czym wschodnia część zamku położona była znacznie wyżej niż zachodnia, w obwód obwarowań włączono bowiem niewielkie powierzchniowo wywyższenie terenu. Nachylenie stoków od zachodu sięgało maksymalnie około pięćdziesięciu stopni. Na wschodzie wzgórze pierwotnie łączyło się z wysoczyzną pól ornych, ciągnącą się ku wsi Podgrodzie.
Zamek składał się z muru obwodowego o grubości od 1,8 do 2,2 metra, zbudowanego z piaskowca i głazów narzutowych. Od strony dziedzińca jego wysokość wynosiła minimalnie 3 metry, hipotetycznie więc całość wraz z przedpiersiem sięgać mogła około 5-8 metrów. Mur zakreślał nieregularny owal o wymiarach 24 x 36 metrów, kształtem dostosowany do formy terenu, pozbawiony ostrych załamań, z krzywiznami poprowadzonymi łukami pomiędzy prostymi odcinkami. Od strony wschodniej obronę zamku i nasady cypla zapewniała sucha fosa o szerokości dochodzącej do 15 metrów i średniej głębokości wynoszącej około 7 metrów, z której wybierane kamienie posłużyły do budowy Szumska. Zabudowa zamku, mimo niewielkich rozmiarów całego założenia i jego niedługiego funkcjonowania, była dość mocno urozmaicona i rozwinięta.
Brama znajdowała się w części południowo – zachodniej. Stanowił ją otwór o szerokości jedynie 1,5 metra, flankowany od strony zewnętrznej dwoma przyporami, wysuniętymi na około 1,5 metra od lica zewnętrznego muru obwodowego. Trzecia przypora podpierała mur około 5 metrów dalej na północnym – zachodzie, gdzie stoki wzgórza były najbardziej strome. Droga od fosy do bramy pokonywała łukiem odległość około 40 metrów, przy czym różnica wysokości na tym odcinku nie była duża i wynosiła jedynie około 1 metr. Możliwa była więc do pokonania konno, choć sam przejazd bramny raczej uniemożliwiał przejechanie dwóch jeźdźców obok siebie. Rozmiary dziedzińca za bramą, choć niewielkie, pozwalały nawrócenie wozu zaprzężonego koniem.
Na wschód od bramy wewnątrz obwodu murów znajdował się jednoprzestrzenny budynek o wymiarach 6,5 x 7,7 metra. Prawdopodobnie nie był on wysoki i pełnił funkcje gospodarcze, być może związane z pobliską bramą. Centralną część zamku zajmował mniejszy dom, ale prawdopodobnie o wieżowym charakterze, o dwóch lub trzech kondygnacjach, utworzony na planie kwadratu o boku 6 metrów i grubości murów wynoszącej średnio 1 metr. Obie te budowle zamykały zachodnimi ścianami nieduży dziedziniec o trójkątnym rzucie z bokami długości 12-13 metrów, usytuowany w zachodniej części zamku. Od północy dziedziniec zamykał wydłużony i lekko załamany budynek mieszkalny na planie zbliżonym do trapezu, do którego dom wieżowy przylegał północną ścianą. Trapezowaty budynek wzniesiono przy północnym odcinku muru obwodowego, prawdopodobnie w drugim etapie budowy (po wzniesieniu muru obwodowego i centralnego budynku kwadratowego). Składał się on w przyziemiu z trzech izb i miał wymiary 6 x 24 metrów. Przypuszczalnie nie posiadał więcej niż jednej kondygnacji murowanej o wysokości około 3-4 metrów, co odpowiadałoby poziomowi korony muru obronnego.
We wschodniej części zamku usytuowany był kolejny wieżowy budynek, wzniesiony na planie kwadratu o bokach długości 5,2 metra i z grubością ścian od 1,3 do 1,5 metra. Wieżę tą umiejscowiono w bezpośredniej bliskości muru obwodowego, ale bez wykorzystania jego odcinka w charakterze ściany. Zbudowana została w najwyżej położonej partii zamku, na kulminacji wzgórza, co wskazywałoby, iż najpewniej pełniła funkcję bergfriedu, a więc wieży ostatecznej obrony, w której chroniono się w chwili zagrożenia, przykładowo gdyby doszło do zajęcia zachodniego dziedzińca. Na co dzień natomiast jej najniższa kondygnacja mogła być też wykorzystywana jako spiżarnia, skład lub ewentualnie cela więzienna. Najwyższe piętro, górujące na dziedzińcem przypuszczalnie około 13-15 metrami, dawało ogląd w stronę drogi dojazdowej ze wsi i chroniło most nad fosą.
Jedynym elementem wychodzącym poza mury obwodowe zamku był ulokowany w partii północno – wschodniej wieżowy ryzalit, tak zwana kurza stopa, czy też wykusz, wsparty na dwóch masywnych przyporach o grubości 2,1 i 1,6 metra, wysuniętych równolegle do dwóch ścian ku wschodowi. Budowla ta mieściła wewnątrz przyziemia trapezowatą izdebkę o wymiarach 2-3 x 2,7 metra. Być może pomieszczenia na piętrach były nieco większe, jeśli nadbudowano je nad przyporami. Przestrzeń pięter pomiędzy przyporami mogła być też wykorzystana do utworzenia latryn, z których fekalia spadałyby do fosy. Budowla mogła mieć również znaczenie obronne, gdyż dominowała wysokością około 30 metrów nad dnem fosy i przerzuconym nad nią mostem.
Stan obecny
Zamek niestety nie zachował się do czasów współczesnych, co jest o tyle przykre, iż przy niewielkiej kubaturze prezentował on znaczne bogactwo formalne, z wieloma budynkami, wieżami oraz obwodem murów, i jako taki nie miał bliskich analogii na terenie Małopolski. Z drugiej strony nowożytne przebudowy zapewne znacznie zaciemniłyby pierwotny układ i utrudniły jego identyfikację. Obecnie widoczne są jedynie relikty kamiennych fundamentów zamku. Wstęp na ich teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kajzer L., Zamek w Rembowie w województwie sandomierskim [w:] Przemiany architektury rezydencjonalnej w XV–XVIII w. na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. J.Adamczyk, Kielce 2000.
Kajzer L., Kuczyński J., Średniowieczny zamek rycerski w Rembowie koło Rakowa, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 14/1985.
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.