Historia
Pierwotny zamek w Radzyniu (Rheden) powstał w 1234 roku z inicjatywy Hermanna von Balka, w trakcie prowadzonej wówczas krucjaty. Była to jeszcze warownia drewniano – ziemna, jednak pomimo tego udało jej się obronić w trakcie pierwszego powstania Prusów w latach 1242-1249. W 1251 roku Radzyń stał się komturstwem, co z pewnością pociągnęło za sobą decyzję o wymianie konstrukcji drewnianej na murowaną. Prace te trwały być może od końca XIII lub początku XIV wieku, choć w świetle najnowszych badań przesuwa się je na okres około 1320-1350. Obwód zewnętrznych murów parchamu oraz fortyfikacje podzamcza wzniesiono nieco później, w drugiej połowie XIV wieku.
W 1410 roku po bitwie pod Grunwaldem zamek został zdobyty przez wracające spod Malborka wojska polskie. Król Władysław Jagiełło dał go w dzierżawę Jaśkowi Sokołowi z Lamberka, dowódcy oddziałów czeskich walczących po stronie polskiej, a w zamku pozostała polsko-czeska załoga. Pośród niej był m.in. Jan Žižka, późniejszy wielki dowódca okresu wojen husyckich i czeski bohater narodowy. Henryk von Plauen próbował odbić zamek zbrojnie, lecz załoga nie tylko obroniła się, ale też dokonała udanego nocnego wypadu na miasto, powodując u Krzyżaków duże straty.
Po I pokoju toruńskim w 1411 roku zamek jednak powrócił w ręce państwa zakonnego. Skutki wojny były długo odczuwalne, a braki kadrowe tak znaczne, że na zamku mieszkało tylko sześciu braci oraz komtur Henryk Hold. Reguła zakonna wymagała natomiast by zamek komturski obsadzony był przynajmniej 12 rycerzami zakonnymi. W trakcie kolejnej wojny, która wybuchła w 1454 roku, zaledwie dwa tygodnie po jej wybuchu, oddziały związkowe przeprowadziły szturm i zdobyły warownię. Dwa lata później zaciężni krzyżaccy próbowali odbić zamek, lecz w wyniku osunięcia części muru zginęło kilkunastu oblegających i atak uległ załamaniu.
Po wojnie trzynastoletniej zamek znalazł się w granicach Prus Królewskich, będąc już od 1454 roku siedzibą polskich starostów. W czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1628 roku został poważnie zniszczony w trakcie oblężenia przez Szwedów, a następnie opuszczony. Po przejęciu przez władze pruskie rozpoczęto w 1780 roku sukcesywną rozbiórkę. Dopiero w 1838 roku ruinę zabezpieczono. Prace konserwatorskie połączone z częściową rekonstrukcją, przeprowadzono w latach 1961-1968.
Architektura
Zamek zbudowany został na terenie przesmyku między dwoma jeziorami, którędy przebiegał trakt z Grudziądza do Golubia i Torunia (z Pomezanii na ziemię chełmińską). Po jego południowej stronie rozłożyła się osada, a następnie miasto, oddzielone fosą zarówno od zamku jak i od przedpola na południu. Także na północy przesmyk odcięty został poprzeczną fosą. Jego południowo – wschodnią część zajmował kompleks zamku i poddzamcza, na zachód i północ od którego przebiegała droga, użytkowana przez tych którzy nie chcieli lub nie mogli wjeżdżać wewnątrz obwarowań. Sam zamek usytuowano na niskim wzniesieniu o łagodnych stokach.
Zamek górny, uznawany za modelowy przykład siedziby konwentu w państwie zakonnym, wybudowano na niemal kwadratowym planie o wymiarach 51×52 metry. Czworobok ten otaczał mur zewnętrzny i głęboka fosa zaopatrzona w mury oporowe. W narożach stały cztery wysmukłe wieże na planach kwadratu, a od północnego – wschodu wznosiła się duża, oktagonalna wieża główna. Najstarsze i najważniejsze skrzydło południowe miało krótsze elewacje ozdobione przez gotyckie szczyty. Elewacje zewnętrzne zamku głównego, pokryte zostały dekoracją z cegieł zendrówek w formie regularnych rombów.
Piwnice znajdowały się pod wszystkimi skrzydłami. W przyziemiu mieściły się izby gospodarcze, piętro zajęły pomieszczenia reprezentacyjne i sale konwentu. Zarówno piwnice jak i pomieszczenia przyziemia były dwunawowe, przy czym ich filary wykonano z granitu bądź cegieł. Dźwigały one sklepienia krzyżowe i rzadziej krzyżowo – żebrowe. Na piętrze we wschodniej części skrzydła południowego mieściła się kaplica o trzech przęsłach i żebrowym sklepieniu gwiaździstym. Była ona nietypowo zamknięta dwubocznie. Obok niej w narożnej wieży umieszczono zakrystię. Po przeciwnej stronie południowego skrzydła usytuowany był refektarz ogrzewany piecem hypocaustum, przykryty sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Skrzydło wschodnie mieściło sklepioną gwiaździście komnatę, uznawaną do niedawna za kapitularz. W świetle ostatnich badań jego istnienie zostało jednak zakwestionowane, a komnatę uznać można za drugi refektarz lub po prostu pomieszczenie reprezentacyjne. Od północy przylegało do niego dormitorium. W skrzydle zachodnim znajdowało się mieszkanie komtura i przejście do denskeru, posiadającego formę wykusza wspartego na kamiennych kroksztynach. Od północy znajdowała się być może infirmeria, a w przyziemiu kuchnia. Dziedziniec wewnętrzny otaczały dwukondygnacyjne murowane i sklepione krużganki. Komunikację pionową zapewniały dwie kręcone klatki schodowe w ścianie skrzydła południowego, natomiast wjazd prowadził przez bramę poprzedzoną szyją, umieszczoną na osi skrzydła południowego.
Przed zamkiem górnym, po stronie południowej, usytuowano rozległe, trapezoidalne podzamcze. Wzdłuż jego kurtyn stała wozownia, stajnia, browar, spichlerze, łaźnia oraz kuźnia po stronie południowo – wschodniej. Na podzamczu mieściła się także infirmeria. Brama umieszczona była zapewne od strony północno – wschodniej, tak więc wjazd na podzamcze oraz następnie na zamek górny wymagał okrążenia głównej części założenia, poprzez usytuowane na wyspie po wschodniej stronie zamku drugie przedzamcze. Jego zabudowa najpewniej była całkowicie drewniana. Wspomniana brama podzamcza miała formę czworobocznego w planie budynku z przejazdem w przyziemiu, usytuowanego pod skosem w narożu.
Najpóźniejszy etap średniowiecznej rozbudowy zamku z końca XIV lub początku XV wieku wiązał się z powstaniem zabudowań na terenie międzymurza zamku górnego. Relikty domu z piecem odkryto pod danskerem, przy czym odnalezione w nim elementy zbroi mogłyby wskazywać na gospodarczą funkcję budynku. Ciasno zabudowane zostały także odcinki parchamu wschodniego i południowego po wschodniej stronie bramny. Niektóre z usytuowanych tam budynków były podpiwniczone, część natomiast była płytko posadowiona, co wskazywałoby na ich konstrukcję drewnianą lub szachulcową.
Stan obecny
Do dzisiaj częściowo zachowało się skrzydło południowe z kaplicą, fasadą w prawie pełnej wysokości i dwoma narożnymi wieżyczkami. Przylega do niego część skrzydła wschodniego oraz relikty murów pozostałych skrzydeł i piwnice. Z przedzamcza zachowały się prawie w całości dolne partie murów południowego i zachodniego. Niestety nie przetrwała główna wieża – bergfried. Ruiny zamku są udostępnione zwiedzającym. Jest możliwość wejścia na obie narożne wieże, z których roztacza się rozległy widok na okolicę. W piwnicach znajdują się wystawy m.in. makiet budowli średniowiecznych i narzędzi tortur.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy siedziby krzyżackich komturów i konwentu, „Ochrona Zabytków”, 1/2015.