Historia
Pierwotny zamek w Radzyniu (niem. Rehden) powstał w 1234 roku z inicjatywy Hermanna von Balka, w trakcie prowadzonej wówczas krucjaty, w pobliżu osady wzmiankowanej w źródłach pisanych już w 1224 roku („Razyn cum attinentiis suis”). Była to jeszcze warownia drewniano – ziemna, jednak pomimo tego udało jej się obronić w trakcie pierwszego powstania Prusów w latach 1242-1249. Około 1251 roku Radzyń stał się komturstwem, co podniosło rangę zamku i z pewnością wpłynęło na decyzję o późniejszej wymianie zabudowy drewnianej na murowaną. Przebudowa prawdopodobnie opóźniona została przez kolejne pruskie powstanie, w trakcie którego w 1260 roku podzamkowa osada została dwukrotnie zajęta, a także przez walki z plemieniem Bartów w 1278 roku (według kronikarza Piotra z Dusburga Radzyń nie został wówczas zdobyty, inaczej twierdził natomiast późniejszy Jan Długosz). Prace budowlane nad murowanym zamkiem trwały być może od końca XIII lub początku XIV wieku, ale największe ich natężenie związane z powstawaniem domu konwentu miało miejsce około 1320-1350. Obwód zewnętrznych murów parchamu oraz fortyfikacje podzamcza wzniesiono nieco później, w drugiej połowie XIV wieku.
W 1329 roku w źródłach pisanych odnotowany został zjazd „in castro Redino”, pomimo iż musiały się wówczas jeszcze toczyć prace budowlane. Lustracje prowadzone od 1377 do 1449 roku wspominały zarówno pomieszczenia mieszkalne ukończonej już budowli, jak i zabudowania gospodarcze na podzamczu. Radzyń był wówczas jedną z ważniejszych siedzib krzyżackich konwentów, w 1409 roku wybraną na bezowocne negocjacje wielkiego mistrza Ulrika von Jungingena z polskim poselstwem w sprawie zawarcia pokoju. W kolejnym roku, po bitwie pod Grunwaldem, zamek został oblężony i zdobyty przez wracające spod Malborka wojska polskie, rzekomo na skutek spontanicznie przeprowadzonego szturmu. Król Władysław Jagiełło dał go w dzierżawę Jaśkowi Sokołowi z Lamberka, dowódcy oddziałów czeskich walczących po stronie polskiej, a w zamku pozostała polsko-czeska załoga. Pośród niej był między innymi Jan Žižka, późniejszy wielki dowódca okresu wojen husyckich i czeski bohater narodowy. Na początku 1411 roku Henryk von Plauen próbował odbić zamek zbrojnie, lecz załoga nie tylko obroniła się, ale też dokonała udanego nocnego wypadu na miasto, powodując u Krzyżaków duże straty.
Mocą zawartego w 1411 roku I pokoju toruńskiego zamek radzyński powrócił w ręce państwa zakonnego. Skutki wojny były jednak dla Krzyżaków długo odczuwalne, a braki kadrowe tak znaczne, że na zamku mieszkało tylko sześciu braci oraz komtur Henryk Hold, pomimo że reguła zakonna wymagała by zamek komturski obsadzony był przynajmniej 12 rycerzami zakonnymi. W 1444 toku na zamku miało dojść do uszkodzenia dachu i krużganka, zaś w 1451 i 1453 roku zdemoralizowany garnizon doprowadzić miał do kilku ekscesów alkoholowych. W trakcie wojny polsko – krzyżackiej która wybuchła w 1454 roku, zaledwie dwa tygodnie po jej rozpoczęciu, oddziały antykrzyżackiego Związku Pruskiego przeprowadziły szturm i zdobyły warownię. Dwa lata później zaciężni krzyżaccy po zajęciu miasta i podzamcza próbowali odbić główną część zamku, lecz w wyniku osunięcia części muru zginęło kilkunastu oblegających i atak uległ załamaniu.
Na skutek II pokoju toruńskiego, kończącego w 1466 roku wojnę trzynastoletnią, Radzyń znalazł się w granicach Prus Królewskich, stając się siedzibą polskich starostów. W czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1628 roku, przestarzały militarnie zamek został poważnie uszkodzony w trakcie oblężenia prowadzonego przez Szwedów (zniszczenia miały dotyczyć głównie skrzydła północnego i zachodniego), a następnie opuszczony. Po przejęciu przez władze pruskie rozpoczęto w 1780 roku sukcesywną rozbiórkę. Dopiero w 1838 roku przerwano wyburzanie i zabezpieczono ruinę. W latach 1910-1911 częściowo odbudowano zadaszenie, natomiast między 1928 a 1939 rokiem wyremontowano mury zamkowe. Prace konserwatorskie połączone z częściową rekonstrukcją przeprowadzono w latach 1961-1968.
Architektura
Zamek zbudowany został na terenie przesmyku między dwoma jeziorami, którędy przebiegał trakt z Grudziądza do Golubia i Torunia (z Pomezanii na ziemię chełmińską). Po jego południowej stronie rozłożyła się osada, a następnie miasto, oddzielone fosą zarówno od zamku jak i od przedpola na południu. Także na północy przesmyk odcięty został poprzeczną fosą. Jego południowo – wschodnią część zajmował kompleks zamku i poddzamcza, na zachód i północ od którego przebiegała droga, użytkowana przez tych, którzy nie chcieli lub nie mogli wjeżdżać wewnątrz obwarowań. Sam zamek usytuowano na niskim wzniesieniu o łagodnych stokach.
Zamek górny, uznawany za modelowy przykład siedziby konwentu w państwie zakonnym, wybudowano na niemal kwadratowym planie o wymiarach 49,4 x 49,6 metrów. Składający się z czterech skrzydeł czworobok zabudowań ogradzał wewnętrzny dziedziniec. W narożach stały cztery wysmukłe wieże na planach kwadratu o bokach długości około 6 metrów. Zostały one lekko wysunięte przed lico murów skrzydeł i zwieńczone na wysokości 28 metrów krenelażem, otaczającym chodnik straży wraz z dachami ostrosłupowymi. Być może ich najwyższe kondygnacje w trakcie wojen wyposażano w drewniane ganki hurdycji. Ponadto od północnego – zachodu wznosiła się masywna, oktagonalna wieża główna o przypuszczalnej wysokości około 48 metrów, nie posiadająca bezpośredniego połączenia z żadnym skrzydłem lub kurtyną muru obronnego. Najstarsze, najważniejsze i zarazem największe było skrzydło południowe, które jako jedyne zajmowało całą długość boku. Było przykryte dachem dwuspadowym i posiadało krótsze elewacje ozdobione przez gotyckie szczyty. Skrzydło wschodnie skrócono o szerokość skrzydła południowego, natomiast skrzydła zachodnie i północne musiały pozostawić miejsce dla wieży głównej. Zamek górny pierwotnie otaczała szeroka i głęboka, zaopatrzona w mury oporowe fosa. W części południowej i wschodniej miała ona około 15 metrów szerokości a od północy i zachodu aż 35 metrów szerokości. Wzdłuż ścian domu konwentu biegł zewnętrzny mur parchamu o wysokości około 5-6 metrów, na którym po stronie zachodniej nadwieszony był dansker o charakterze wykusza, wsparty na czterech kamiennych kroksztynach. Wysokość danskeru sięgała co najmniej 13 metrów.
Elewacje zewnętrzne głównej części zamku pokryte zostały dekoracją z cegieł zendrówek, tworzących rytm czarnych, regularnych rombów. Mury przeprute były gamą różnorodnych typów okien, od wysokich i stosunkowo wąskich otworów ostrołucznych o obustronnych rozglifieniach, przeznaczonych dla komnat reprezentacyjnych, po niewielkie szczeliny doświetlające. Wykorzystywano też liczne okna zamykane łukami odcinkowymi, umieszczone głównie na najwyższej kondygnacji z galerią obronną i w murach narożnych wież. Na osi elewacji południowej zamku utworzono wysoką na 13 metrów ostrołukową niszę na bronę, w przyziemiu której osadzono granitowy portal bramy wjazdowej. Nad portalem znajdował się wykusz machikułowy, nadwieszony na granitowych konsolach. Po obu stronach portalu utworzono dekoracyjne dwie mniejsze ostrołukowe wnęki, a nad każdą fryz terakotowy z motywem trójliścia i głowami aniołów. Wjazd poprzedzony był prostym przedbramiem, w którego koronie przebiegał chodnik straży, dostępny z małego portalu po wschodniej stronie wnęki na bronę.
Piwnice znajdowały się pod wszystkimi skrzydłami domu konwentu. Tradycyjnie w przyziemiu mieściły się izby gospodarcze, piętro zajmowały pomieszczenia reprezentacyjne i sale konwentu, natomiast najwyższe kondygnacje poddasza przeznaczano na spichrze i do celów obronnych. Tym ostatnim służyły poprowadzone od strony dziedzińca i od strony zewnętrznej ganki – galerie. Zarówno piwnice jak i pomieszczenia przyziemia w większości były dwunawowe, przy czym ich filary wykonano z granitu bądź cegieł. Dźwigały one sklepienia krzyżowe, rzadziej krzyżowo – żebrowe. Dziedziniec wewnętrzny otaczały dwukondygnacyjne murowane i sklepione krużganki, łączące wszystkie najważniejsze pomieszczenia konwentu. W przyziemiu tworzyły je ceglane arkady, na piętrze smukłe filary. Komunikację pionową zapewniały dwie kręcone klatki schodowe w ścianie skrzydła południowego. Piwnice dostępne były z dziedzińca przez szyje ze schodami.
W przyziemiu skrzydła południowego mieścił się przejazd bramny z wnękami w bocznych ścianach, przykryty trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowym. Flankowały go dwa duże pomieszczenia, z których we wschodnim wydzielono w narożniku małą izbę strażnika lub odźwiernego, ogrzewaną niewielkim kominkiem. Z izby skierowano pod skosem wąski otwór do podglądania przedbramia oraz drugi z widokiem na parcham. Podobny układ miały piwnice skrzydła południowego, za wyjątkiem niepodpiwniczonego przejazdu bramnego. Pod izbą furtiana znajdowała się ciasna cela, dostępna przez otwór w sklepieniu, zaś w pomieszczeniu zachodnim znajdował się po stronie północno – wschodniej piec hypocaustum. Na piętrze we wschodniej części skrzydła południowego mieściła się kaplica o wymiarach 20,7 x 8,7 metra, kryta trójprzęsłowym żebrowym sklepieniem gwiaździstym, podpartym przez służki z dekoracją figuralną i roślinną głowic. Kaplica była nietypowo zamknięta dwubocznie, dlatego we wschodnim przęśle zamiast gwiazdy czteroramiennej zastosowano pięcioramienną. W grubości muru utworzono trzy cele pokutne, prezbiterialną wnękę na sedilia z półkolumienkami i kolejną prostszą wnękę. Obok w narożnej wieży umieszczono podsklepioną zakrystię, nad którą, w dostępnym wyłącznie za pomocą drabiny pomieszczeniu, mógł się znajdować skarbiec. W zachodniej części południowego skrzydła usytuowany był refektarz o wymiarach 18,1 x 8,7 metra, ogrzewany piecem hypocaustum, przykryty trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Skomunikowana była z nim kolejna cela w grubości muru, osadzona w ścianie północnej. Obie główne sale skrzydła rozdzielało pomieszczenie pośrednie, powyżej którego znajdowała się izba z mechanizmem obsługującym bronę i most zwodzony.
Skrzydło wschodnie na piętrze mieściło sklepioną gwiaździście komnatę o wymiarach 14,3 x 8,8 metra, niekiedy uznawaną za kapitularz (pomieszczenie to mogło być również drugim refektarzem lub po prostu salą reprezentacyjną wielorakiego przeznaczenia). Układ tamtejszego sklepienia tworzyły gwiazdy sześcioramienne z żebrem przewodnim, a także, podobnie jak w pozostałych salach reprezentacyjnych, z żebrami tarczowymi. Północną część piętra skrzydła wschodniego tworzyć mogło trójprzęsłowe dormitorium ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Na parterze również znajdowały się dwa pomieszczenia o zbliżonych do piętra rozmiarach. Z nich południowe wyróżniało się dwoma wnękami ściennymi od zachodu, północne natomiast otworem do podglądania skierowanym na dziedziniec. Piwnicę skrzydła tworzyły trzy komory.
W skrzydle zachodnim na piętrze znajdowało się mieszkanie komtura, prawdopodobnie podzielone na trzy niewielkie części i korytarzowe przejście do denskeru. Z nich część południowa podzielona była dodatkowo na przedsionek i dwie drobne izdebki, przypuszczalnie sypialnię komtura i jego służby. Przyziemie mogło być podzielone na dwa kwadratowe w planie pomieszczenia ze sklepieniami opartymi na ceglanych filarach. Piwnicę pierwotnie być może stanowiła tylko jedna niewielka komora, ze względu na niechęć do osłabiania sąsiedniej wieży głównej. W XV wieku skrzydło zachodnie były trzykrotnie przebudowywane, przy czym dwie ostatnie przebudowy skupiały się na przyziemiu, zaś piwnica była już wówczas zawalona.
Od północy na piętrze zamku górnego w kwadratowym pomieszczeniu być może znajdowała się infirmeria. W przyziemiu skrzydła północnego usytuowano kuchnię z paleniskiem pośrodku, którego wysoki komin wchodził w przestrzeń piętra obok hipotetycznej infirmerii. W grubości muru kuchni osadzono schody, ale nie skomunikowano jej z sąsiednim kwadratowym pomieszczeniem przyziemia po stronie wschodniej. Na poziomie piwnicy w skrzydle północnym mieściła się tylko jedna komora ze środkowym filarem prawdopodobnie nie zrealizowanego nigdy sklepienia. W jej murze zachodnim znajdowały się dwie płytkie wnęki, a trzecią, głębszą, utworzono od południa. Sąsiednia wieża główna posiadała dwie kwadratowe w planie komory piwniczne, usytuowane jedna nad drugą. Mogły one pełnić rolę bardzo ciasnych i ciemnych lochów więziennych (dolny uzyskał wymiary jedynie 1,4 x 1,4 metra), do których skazańców opuszczano przez otwory w sklepieniu.
Przed zamkiem górnym, po stronie południowej, usytuowano rozległe, trapezoidalne podzamcze o wymiarach około 100 x 200 metrów. Wzdłuż jego kurtyn stała wozownia, stajnia, browar, spichlerze, łaźnia oraz kuźnia po stronie południowo – wschodniej. Na podzamczu mieściła się także infirmeria. Brama umieszczona była zapewne od strony północno – wschodniej, tak więc wjazd na podzamcze oraz następnie na zamek górny wymagał okrążenia głównej części założenia, poprzez usytuowane na wyspie po wschodniej stronie zamku drugie przedzamcze, którego zabudowa najpewniej była całkowicie drewniana. Wspomniana brama podzamcza miała formę czworobocznego w planie budynku z przejazdem w przyziemiu, usytuowanego pod skosem w narożu.
Najpóźniejszy etap średniowiecznej rozbudowy zamku z końca XIV lub początku XV wieku wiązał się z powstaniem zabudowań na terenie międzymurza zamku górnego. Relikty domu z piecem odkryto pod danskerem, przy czym odnalezione w nim elementy zbroi mogłyby wskazywać na gospodarczą funkcję budynku. Ciasno zabudowane zostały także odcinki parchamu wschodniego i południowego po wschodniej stronie bramny. Niektóre z usytuowanych tam budynków były podpiwniczone, część natomiast była płytko posadowiona, co wskazywałoby na ich konstrukcję drewnianą lub szachulcową.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego częściowo zachowało się skrzydło południowe zamku górnego, z fasadą o prawie pełnej wysokości i dwoma narożnymi wieżyczkami, choć górne partie tamtejszych murów były częściowo rekonstruowane. Przylegają do niego pozostałości kolejnych skrzydeł, przy czym im dalej w stronę północną, tym stan zachowania murów jest coraz gorszy. Skrzydło północne przetrwało jedynie do poziomu przyziemia, zaś wieża główna tylko w partiach fundamentowych. Mur parchamu widoczny jest głównie w części zachodniej i północno – zachodniej, w tym fragment ściany gdzie znajdował się dansker. Z przedzamcza zachowały się prawie w całości dolne partie murów południowego i zachodniego. Spośród detali architektonicznych przetrwało między innymi kilka portali (w tym bogato zdobione wejście do tzw. kapitularza), ościeża okienne, okazała wnęka na bronę, filary międzynawowe kilku mieszczeń, czy też wsporniki i głowice służek sklepienia kaplicy. Ruiny zamku są udostępnione zwiedzającym. Jest możliwość wejścia na obie narożne wieże, z których roztacza się rozległy widok na okolicę. W piwnicach znajdują się wystawy m.in. makiet budowli średniowiecznych i narzędzi tortur.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy siedziby krzyżackich komturów i konwentu, „Ochrona Zabytków”, 1/2015.