Historia
Murowany kościół św. Anny został wzniesiony w pierwszej połowie XIV wieku, na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni z XIII wieku. Parafia w Radzyniu poświadczona została już w 1278 roku, kiedy na dokumencie marszałka zakonu krzyżackiego świadkował „her Conrad Pfarrer czum Redin”. O kościele nie wzmiankowano co prawda w odnowionym w 1285 roku przywileju lokacyjnym miasta, lecz zapewne uposażenia parafii dokonano przy pierwszej fundacji. Prezbiterium, przedsionek i zakrystia zbudowane zostały około 1310 roku, pełniąc samodzielnie funkcje sakralne do czasu ukończenia zachodniej części kościoła. Nieco prostsza nawa i wieża nad zakrystią wzniesione zostały około 1340 roku.
W źródłach pisanych nie zostały odnotowane zniszczenia kościoła w trakcie wojen polsko – krzyżackich z pierwszej połowy XV wieku, jedynie w 1414 roku zapisano utratę całego miasta, ale bez uwzględnienia stanu zabudowań. Na początku wojny trzynastoletniej, w 1456 roku, kościół uległ zniszczeniu gdy najemnicy krzyżaccy spalili miasto w czasie ucieczki. Jego odbudowa nastąpiła po wojnie trzynastoletniej w drugiej połowie XV wieku lub na początku XVI wieku. W jej trakcie podwyższono ściany prezbiterium i wzniesiono szczyt wschodni. Radzyń znajdował się już wówczas w granicach Królestwa Polskiego.
W 1575 roku w kościół uderzył piorun, powodując pożar świątyni i większej części miasta. Budynek odbudowywano bardzo wolno, kończąc prace dopiero około lat 1598 – 1600. W trakcie remontu podwyższono ściany nawy głównej, ukształtowano na nowo fasadę zachodnią, oraz wniesiono w 1587 roku kaplicę pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego, zbudowaną z fundacji Hugona Dąbrowskiego, starosty radzyńskiego. Tak ukształtowana budowla ucierpiała w pożarze z 1615 roku.
Podczas wojny polsko – szwedzkiej, w 1628 roku kościół ponownie spłonął, ale zniszczeniu uległy wówczas głównie dachy i wyposażenie wnętrza. Nieużywana fara przez długi czas pozostawała w ruinie, a nabożeństwa odprawiano w kaplicy św. Jerzego. Dopiero w 1640 roku z inicjatywy proboszcza Łukasza Pilczewskiego, wojewoda chełmiński i starosta radzyński Mikołaj Wejher ufundował odbudowę prezbiterium. Wzmianki z lat 1655 i 1679 o dostawach drewna z lasów królewskich wskazywałyby na dalsze prace remontowe, prowadzone przy nawie, ukończone ostatecznie pod koniec XVII wieku. W XVIII i XIX stuleciu kościół wyposażano w nowożytne ołtarze boczne, organy, ambonę i stalle, przeprowadzano też kolejne remonty dachów. W 1892 roku odnowiono wieżę po uderzeniu pioruna.
Architektura
Kościół został zorientowany względem stron świata, wymurowany z cegły o układzie gotyckim, ze sporadycznie użytą zendrówką formującą ozdobne krzyże. W średniowieczu tworzył go korpus nawowy wybudowany na planie prostokąta (15,9 x 25,2 metrów), węższe prezbiterium po stronie wschodniej (11,7 x 19,4 metrów), zamknięte ścianą prostą, oraz strzelista, czworoboczna wieża (9,6 x 6,2 metra) po północnej stronie prezbiterium, powstała po nadbudowaniu pierwotnej zakrystii. Jej usytuowanie być może wynikało z braku miejsca po zachodniej stronie kościoła lub z lekkiego nachylenia terenu w tamtej części. Przypuszczalnie z tego też względu zrezygnowano z większego, trójnawowego korpusu, który mógł być planowany po wzniesieniu obszernego i okazałego prezbiterium, a ostatecznie został porzucony na rzecz prostszej nawy. Średniowieczną bryłę kościoła uzupełniła otwarta kruchta dostawiona do południowej elewacji prezbiterium, natomiast przy zachodniej fasadzie nawy usytuowano wieloboczną wieżyczkę schodową.
Mury kościoła wzmocnione zostały od zewnątrz przyporami, gęściej rozmieszczonymi wokół prezbiterium. Nawę opięto jedynie dwoma ukośnikowymi przyporami w narożnikach zachodnich, oraz jedną, prostopadle ułożoną w stosunku do osi kościoła w narożniku południowo – wschodnim, natomiast długie ściany wzdłużne pozostawiono nierozczłonkowane. Elewacje zewnętrzne kościoła przepruto ostrołucznie zamkniętymi, obustronnie rozglifionymi oknami, oraz bogato ozdobiono blendami. Te ostatnie na ścianach korpusu były wysokie, zamknięte ostrymi łukami. Po podwyższeniu murów prezbiterium w XV wieku wąskie płyciny, zgrupowane po dwie w ścianach północnej i południowej oraz po trzy w ścianie wschodniej, oflankowały również tamtejsze okna. Na ścianie wschodniej prezbiterium znalazły się dwa poziomy blend, oddzielone tynkowanym fryzem od szczytu z kolejnymi, piramidalnie ułożonymi płycinami. Fryz otaczał nie tylko prezbiterium ale i nawę, w średniowieczu był też ozdobiony malowidłami.
Elewacje wieży na poziomie pięciu pierwszych kondygnacji ożywiły niewielkie, ostrołuczne, uskokowe okna, z których część ozdobiona została fazowaniem. Od północy rozmieszczono je w dwóch kolumnach, każdą pomiędzy parą przypór, każdą zwieńczoną parą krótkich, ostrołucznych blend. Początkowo wieża zakończona była trójkątnymi szczytami zdobionymi blendami, ale podwyższono ją o część na rzucie ośmioboku.
Do wnętrza kościoła prowadziły trzy ostrołuczne, profilowane portale, po jednym od północy, południa i zachodu. Czwarte wejście, poprzedzone otwartą kruchtą, wiodło do prezbiterium. Szeroka i słabo podparta nawa z pewnością nie była podsklepiona, ale prezbiterium najpewniej przeznaczono do umieszczenia w średniowieczu sklepień. Prezbiterium i nawę rozdzielała ostrołuczna i bogato profilowana arkada tęczy.
Stan obecny
Pomimo wielokrotnych zniszczeń wojennych i pożarów, kościół zachował do dziś pierwotny układ, późnonowożytnym dodatkiem jest tylko aneks przy południowo – wschodnim narożniku prezbiterium, a kaplica przy nawie pochodzi z końca XVI wieku. Pierwotnie, w średniowieczu, mury nawy były niższe, bez drugiego poziomu blend i ośmiobocznych okien, przekształceniu uległ ponadto szczyt zachodni nawy, choć przy jego budowie korzystano zapewne z ceglanych kształtek oryginalnego szczytu, a forma podwyższonych części nawy nawiązała do starszej partii budowli. Wewnątrz świątyni znajdują się drewniane stropy pokryte nowożytną polichromią. Sklepienia zachowały się jedynie w bocznych aneksach i w przyziemiu wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
700 lat kościoła pw. św. Anny w Radzyniu Chełmińskim 1310-2010, red. R.Prusakowski, Radzyń Chełmiński 2010.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, zeszyt 19, powiat wąbrzeski, red. T.Chrzanowski, M.Kornecki, Warszawa 1967.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.