Historia
Wieś Radruż po raz pierwszy wzmiankowana była w źródłach pisanych w 1444 roku. Cerkiew funkcjonowała w niej co najmniej od początków XVI wieku. W źródłach pisanych odnotowana została w 1531 roku. W czwartej ćwierci XVI wieku na miejscu tej pierwotnej budowli postanowiono wznieść nową pod wezwaniem św. Paraskewy, zbudowaną przez warsztat ciesielski silnie jeszcze osadzony w tradycji drewnianego budownictwa gotyckiego. Jej fundatorem był prawdopodobnie starosta lubaczowski Jan Płaza herbu topór, aktywny uczestnik życia politycznego w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta. W 1583 roku wydał on przywilej dla cerkwi w Radrużu, będący albo jej aktem fundacyjnym, albo dokumentem rozszerzającym zakres uposażenia już istniejącej budowli.
W 1672 roku tereny w pobliżu Radruży najechały tatarskie zagony, rozbite przez ówczesnego marszałka i hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego, późniejszego króla Polski. Szczęśliwie cerkiew nie odniosła żadnych zniszczeń w trakcie walk, mimo że przed przybyciem odsieczy do niewoli tatarskiej dostało się wielu mieszkańców osady.
W połowie XVIII wieku z powodu wieloletnich zaniedbań cerkiew znajdowała się w złym stanie. Prace remontowe, w trakcie których rozebrano wieżę nad babińcem i przekształcono podcienia, przeprowadzono w trzeciej ćwierci tamtego stulecia. Około połowy XIX wieku zespół cerkiewny otoczono kamiennym ogrodzeniem, które zastąpiło istniejący wcześniej drewniany parkan. Kolejne remonty przy zespole cerkiewnym przeprowadzane były w 1832 i 1845 roku. W 1927 roku przerobiono otwory liturgiczne w ikonostasie oraz dokonano drobnych napraw obiektu. W 1944 roku po wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew została opuszczona, a zespół zaczął stopniowo popadać w zaniedbanie. Dopiero w latach 1959-1960 przeprowadzono prace zabezpieczające, a w 1964-1966 gruntowny remont zabytku.
Architektura
Cerkiew wzniesiono pośrodku wsi na niewielkim wyniesieniu terenu, jako budowlę trójdzielną o charakterze późnogotyckim, orientowaną względem stron świata. Utworzono ją z drewna jodłowego (zrąb ścian) i dębowego (podwalina) w konstrukcji zrębowej, a więc z wieńców poziomo układanych bali, łączonych w narożnikach (węgłach) z wydatnymi ostatkami (wystającymi poza obrys budynku końcami belek). Fundamenty budowli utworzono z kamienia łamanego. Dachy oraz zewnętrzne elewacje powyżej podcieni (a więc partie odsłonięte) pobite zostały gontem.
Cerkiew zbudowano na rzucie trzech kwadratów. Największy, usytuowany pośrodku tworzyła najwyższa, dwukondygnacyjna nawa, zwieńczona czworoboczną kopułą zrębową z jednym załomem i gontową latarnią. Po stronie wschodniej usytuowano nieco węższe i niższe prezbiterium, natomiast po stronie zachodniej babiniec, oba przykryte dachami dwuspadowymi, przy czym pierwotnie nad zachodnią częścią babińca znajdowała się niewielka wieżyczka dzwonnicza. Dokoła całej budowli utworzono obszerne soboty (podcienia) wsparte na słupach. Miały one za zadanie nie tylko zabezpieczać przed deszczem, ale i odciążały wizualnie i konstrukcyjnie okazałą budowlę. Wejście wiodło od zachodu do babińca, poprzez portal zamknięty łukiem w ośli grzbiet, a także podobnym portalem bezpośrednio do nawy od południa.
Wewnątrz cerkwi istniał ściśle przestrzegany podział, któremu podporządkowany był trójczęściowy układ budowli. Do zachodniej partii – babińca, dostęp miały jedynie kobiety, nawa dostępna była dla wiernych płci męskiej, prezbiterium natomiast zarezerwowane było dla kapłanów. Część kapłańską od nawy oddzielał ikonostas, początkowo w Radruży tworzony przez wschodnią ścianę nawy, pokrytą polichromiami i zawieszonymi ikonami tablicowymi. We wschodniej i zachodniej ścianie nawy utworzono prześwity z dużymi okulusami. Otwory te oprócz względów konstrukcyjnych i estetycznych ulepszać miały akustykę cerkwi, choć wschodni okulus pierwotnie mógł być przysłonięty ikoną. Nawa, prezbiterium i babiniec przekryte zostały zrębowymi sklepieniami dwuschylnymi. Nad nawą rozpięta została kopuła zrębowa z jednym załamaniem, wzmocniona rozbudowanym systemem stężeń założonych na dwóch poziomach, spiętych zastrzałami oraz usztywnionych od zewnątrz zaczepami.
W najwyższym punkcie terenu cerkiewnego, po północno – zachodniej stronie cerkwi, zbudowana została wolnostojąca dzwonnica założona na planie kwadratu. Wzniesiona została w technice słupowo – ramowej, z dziewięciu masywnych słupów tworzących rdzeń konstrukcji, usztywnionych na trzech poziomach ryglami, zastrzałami i tzw. krzyżami św. Andrzeja (konstrukcja zrębowa słabo nadawała się do wysokich budowli ze względu na małą stabilność, zwłaszcza jeśli działać miały na nią siły wywołane przez rozchybotane dzwony). Wieża uzyskała dwie kondygnacje oraz nadwieszoną izbicę z galerią. W przyziemiu znalazł się wysoki fartuch gontowy osłaniający podwalinę. Dach w dolnej części namiotowy, czteropołaciowy, w górnej przekształcony został w ostrosłupowy, ośmiopołaciowy.
Stan obecny
Cerkiew w Radrużu należy do najstarszych i najlepiej zachowanych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Znalazła się na prestiżowej, międzynarodowej liście World Monuments Fund, która obejmuje bezcenne obiekty warte ratowania i wsparcia finansowego. W 2013 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Od 2010 roku zespół zabudowań cerkiewnych stanowi oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie.
Cerkiew oraz sąsiednia wolnostojąca dzwonnica przetrwały do czasów współczesnych niemal w pierwotnym kształcie, późniejsze jest jedynie jej wyposażenie. Na belce nad przejściem do nawy warto zwrócić uwagę na znak ciesielski złożony z trzech rozet, pozostawiony przez budowniczych cerkwi. Zachowały się także dwa późnogotyckie portale zwieńczone łukami w ośle grzbiety. Malowane na ścianie ikonostasowej oraz w prezbiterium polichromie pochodzą z 1648 roku. Późno nowożytna jest także przegroda ikonostasu, rozwijana stopniowo od XVII do XVIII stulecia. Tworzące wyposażenie świątyni ikony z przełomu XIV i XV wieku obecnie znajdują się w Muzeum Narodowym we Lwowie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Mazur J., Zespół cerkiewny pw. św Paraskewy w Radrużu, Lubaczów 2019.
Mazur J., Zespół cerkiewny w Radrużu, Lubaczów 2020.