Historia
Budowę miejskich murów obronnych w Radomiu zaczęto w latach sześćdziesiątych XIV wieku. Obwarowania powstawały w paru etapach, a prace trwały dłuższy czas. Przypuszczalnie w 1388 roku, kiedy mury wzmiankowane były w przywileju króla Władysława Jagiełły, roboty budowlane były już w zasadzie ukończone. Mury obronne były jednym z elementów wielkiego przedsięwzięcia, w postaci założenia i budowy nowego miasta Radomia. Inwestycja ta wiązała się z osobą i okresem panowania króla Kazimierza Wielkiego.
Pierwsze prace nad modernizacją obwarowań podjęto w XV wieku. Wskazywałyby na to przywileje królewskie z tego okresu, przyznające miastu ulgi podatkowe na poprawę murów i fos, wskazujące ponadto że fortyfikacje były w tym czasie własnością miasta. Może w ramach napraw podwyższono kurtyny muru obronnego oraz dostawiono przedbramie do bramy Krakowskiej. W następnym stuleciu kontynuowano roboty modernizacyjne, przy czym obowiązek prac przy murach mieli mieszkańcy wsi należących do miasta, a nawet instytucje kościelne.
Począwszy od drugiej połowy XVI wieku, a zwłaszcza od czasu wojen szwedzkich, kiedy miasto uległo zniszczeniu, wzmianki o reperacji obwarowań przestały się pojawiać w dokumentach historycznych. W XVII-XVIII wieku, wobec braku środków na konserwację murów obronnych, nastąpił ich stopniowy upadek. W tym czasie zaczęto je stopniowo wykorzystywać przy wznoszeniu nowych budowli. Rozbiórka zaczęła się w czasie zaboru austriackiego i była kontynuowana w okresie Królestwa Kongresowego. W 1807 roku zburzono bramę Lubelską, a w latach 1816 – 1818 dwie pozostałe, likwidując jednocześnie duże odcinki murów i baszt. W latach dwudziestych zasypano fosę od północy, tworząc aleję spacerową, oraz prowadzono dalsze prace rozbiórkowe przy murach obronnych.
Architektura
Miasto zostało lokowane na lekko wywyższonym cyplu, między dwoma dopływami rzeki Mlecznej. Obwód jego murów obronnych zakreślał kształt owalu, o dłuższej osi ustawionej w kierunku wschód – zachód. Powierzchnia miasta w murach wynosiła 8,5 ha, a długość linii obwarowań ponad 1200 metrów. Od wnętrza miasto obiegała ulica podmurna, której przebieg przerwany był zamkiem.
Mur obronny w Radomiu wzniesiony został z cegły wiązanej w wątku wendyjskim, na wysokim cokole kamiennym. Jego pierwotna wysokość była stosunkowo niewielka i liczyła od strony zewnętrznej około 5,5 metra. Mur miał znaczną grubość wynoszącą w przyziemiu 2,2 – 2,5 metra. Zwieńczony był blankowanym przedpiersiem bez strzelnic w merlonach. W XV – XVI wieku nastąpiło dwukrotne podwyższenie muru, za drugim razem połączone z przeróbką jego korony, polegającą na zmianie krenelażu na prosty parapet ze strzelnicami. Mur był stosunkowo niski, został on więc podwyższony w czasie modernizacji o ponad 1,5 metra, co pociągnęło za sobą także podwyższenie poziomu chodnika obrońców.
Mur wzmocniony był około dwudziestoma basztami, rozstawionymi regularnie na całym obwodzie co 35 – 45 metrów w osiach. Baszty miały typowy plan. Były więc prostokątne, otwarte do wnętrza miasta i występowały w całości na zewnątrz muru obronnego. Posiadały wymiary około 8,8 x 7 metrów, razem z grubością muru obronnego. Baszty radomskie były równej wysokości z murem obronnym. Ich krenelaż bez strzelnic i jedyny poziom bojowy stanowiły przedłużenie tych samych elementów muru obronnego. Kiedy podwyższano mur, podwyższono również i baszty, ale rodzaj ich zwieńczenia po przebudowie nie jest znany. Jedna z baszt miejskich, leżąca zapewne w południowej części obwodu między zamkiem a bramą Krakowską, służyła w XVI wieku jako więzienie miejskie. Musiała być zatem zamknięta ścianami ze wszystkich stron. Nie wiadomo jednak, czy była to pierwotna wieża, czy jedna ze zwykłych baszt wykuszowych, przerobiona w późniejszym czasie na więzienie. Baszty radomskie prawdopodobne nie miały własnych nazw.
Radom posiadał trzy bramy: od wschodu Lubelską, od zachodu Piotrkowską, zwaną także Szpitalną lub św. Ducha i od południa Krakowską, czyli Iłżecką lub Pijarską, na przedłużeniu pierzei zachodniej. Wszystkie trzy bramy były pierwotne. Krakowska została usytuowana na wylocie drogi prowadzącej na południe z narożnika placu rynkowego, pozostałe leżały zaś na głównej trasie komunikacyjnej na osi wschód – zachód, choć nie były rozmieszczone idealnie naprzeciwko siebie. Bramy mieściły się w prostokątnych, przejazdowych wieżach bramnych, poprzedzonych zapewne mostami zwodzonymi. Brama Krakowska posiadała w planie wymiary 10 x 10,5 metra. Dostawione było do niej, podobnie jak i zapewne do innych bram, prostokątne w planie przedbramie.
Zewnętrzną część pierścienia obwarowań tworzyła obiegająca miasto fosa, nawodniona ze strumienia po stornie południowej. Została zapewne wykonana razem z murami obronnymi, lecz wzmiankowana była dopiero w 1456 roku. W czasie badań stwierdzono, że na odcinku południowym przebiegała w odległości 13 metrów od muru, miała 2,4 metra głębokości, a jej stok wzmocniony był konstrukcją drewnianą. Za fosą znajdował się ziemny wał.
Stan obecny
Najlepiej zachowanym odcinkiem murów obronnych w Radomiu jest fragment wtopiony w zespół budynków dawnego kolegium pijarów, w południowej części obwodu. Należy do niego szczątek bramy Krakowskiej, baszta położona na wschód od bramy oraz mur łączący oba te obiekty, zachowany do pełnej wysokości. Szereg dalszych reliktów muru obronnego tkwi w ścianach budynków pod tynkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 2005.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.