Historia
Kościół św. Jana Chrzciciela został zbudowany między 1360 a 1370 rokiem z fundacji króla Kazimierza Wielkiego, w okresie ustabilizowania się władz administracyjnych i struktury prawnej miasta po jego lokacji (przeniesienie wójtostwa ze starej części Radomia do miasta lokacyjnego w 1360 roku, zamiana prawa średzkiego na magdeburskie w 1364 roku). Przypuszczalnie prace nad kościołem kończono już po śmierci monarchy, co mogło przyczynić się do zaniechania budowy sklepienia nad prezbiterium. Pierwsza wzmianka o istnieniu parafii odnotowana została w 1373 roku w wykazach dziesięciny papieskiej (pleban radomski nie wywiązał się wówczas z obowiązku przekazania świętopietrza, a był obciążony dużą sumą 21 skojców rocznie, co świadczyłoby o bogatym uposażeniu fary).
Pod rządami Jagiellonów Radom wszedł w okres intensywnego rozwoju, związanego z handlem z Rusią oraz krzyżowaniem się w mieście szlaków z Małopolski i Śląska, oraz Pomorza i Wielkopolski. Polepszona sytuacja materialna mieszczan radomskich umożliwiła wówczas fundowanie kaplic, dostawianych do kościoła farnego od XV do pierwszej połowy XVI wieku. Pierwszą z nich była kaplica Świętego Krzyża powstała przed 1416 rokiem z fundacji Teodora Dydeka, drugą natomiast kaplica Trójcy Świętej (Różańcowa, Bożego Ciała), ufundowana w 1481 roku przez mieszczanina radomskiego Jana Warcaba. Przed 1495 rokiem trzecią kaplicę św. Anny (Kosnowską) ufundowali małżonkowie Anna i Wojciech Kościeniowie, w 1500 – 1505 roku zbudowano kaplicę z inicjatywy Stefana Baryczki, a około 1540 roku wzniesiono kaplicę Zwiastowania Matki Bożej na koszt plebana Feliksa z Woli Pawłowskiej. Wcześniej, około trzeciej ćwierci XV wieku (przed 1481 rokiem) wybudowano wieżę, która pełniła również funkcję strażnicy miejskiej.
W 1495 roku Fryderyk Jagiellończyk, syn Kazimierza Jagiellończyka, odebrał w radomskiej farze oznaki kardynalskie. Prawdopodobnie jeszcze przed tą uroczystością kościół wyremontowano odnawiając lica ścian i pokrywając je cienkim tynkiem. Nie zdążono natomiast założyć późnogotyckich sklepień w prezbiterium i nad nawą, które wzniesiono dopiero na początku XVI wieku, za ówczesnego kasztelana i starosty radomskiego Mikołaja Szydłowieckiego (prezbiterium) oraz w drugiej ćwierci XVI wieku (nawa). W kolejnych latach tamtego stulecia zapewne ograniczono się już tylko do napraw kościoła, odnotowanych przykładowo w 1597 roku.
Nowożytne przekształcenia kościoła rozpoczęły się w latach 1630 – 1633, kiedy to wzniesiono z fundacji Jana Kochanowskiego, chorążego wielkiego koronnego, późnorenesansową kaplicę. W XVIII wieku fara była już jednak zaniedbana, zapewne w związku z toczonymi w poprzednim stuleciu wojnami polsko-szwedzkimi i stacjonowaniem w Radomiu wojsk Karola Gustawa. Zawilgocenie murów a także ogólny zły stan budowli doprowadził w 1752 roku do zawalenia sklepienia nawy. Remont podjęto w 1807 roku, choć przerwały go wkrótce potem wojny napoleońskie. Kolejne prace prowadzono w 1837 – 1838, gdy podwyższono ściany prezbiterium, założono strop w nawie, nowy dach i hełm wieży oraz otynkowano elewacje. Następnie w latach 1881 – 1889 odrestaurowano i podwyższono o piątą kondygnację wieżę kościoła. W latach 1908 – 1909 fara została gruntownie przebudowana według projektu architekta Józefa Dziekońskiego w stylu neogotyckim. Zmiany objęły przedłużenie nawy o jedno przęsło, rozbiórkę starej i wzniesienie nowej zakrystii oraz nawy bocznej na miejscu kaplic.
Architektura
Kościół usytuowano we wschodniej części miasta lokacyjnego, na placu sąsiadującym od południa z zamkiem królewskim a od zachodu z położonym nieco dalej rynkiem. Teren zamku oddzielony był od kościoła murem w którym przebita była furta. Ponadto na przykościelny cmentarz prowadziły dwa wejścia: od zachodu, a więc od strony rynku i ratusza poprzez ulicę Grodzką, oraz od północy z traktu lubelskiego. Po wschodniej stronie kościoła mogły być zlokalizowane zabudowania związane z funkcjonowaniem parafii.
Kościół wzniesiono z cegły układanej w wątku gotyckim na kamiennym fundamencie, jako budowlę orientowaną względem stron świata, pierwotnie jednonawową, trójprzęsłową, z umieszczonym od wschodu nieco węższym, dwuprzęsłowym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium, przy którym od północy mogła znajdować się zakrystia na rzucie prostokąta. Nawę i prezbiterium przykrywały dwuspadowe dachy (wielopołaciowy nad wschodnim zamknięciem) oraz opinały od zewnątrz dwuuskokowe przypory, w narożnikach umieszczone pod skosem. Oświetlenie początkowo zapewniały wąskie, ostrołucznie zamknięte, obustronnie rozglifione okna ze schodkowymi parapetami, przy czym glify okien prezbiterium wykończone były ozdobnymi spoinami. Na poziomie około 5 metrów pozostawiono odsadzkę, być może przeznaczoną na planowane oparcie dla łuków tarczowych sklepień krzyżowo – żebrowych prezbiterium, które jednak najpewniej nie zostały zbudowane.
Dwuspadowy dach nawy oparty był od zachodu na trójkątnym szczycie. W okresie późnogotyckim był on podzielony na cztery, wypełnione tynkowanymi blendami strefy: dwie dolne z pięcioma, trzecią z trzema, a najwyższą z jedną blendą. Blendy miały zamknięcia ostrołukowe i dwułuczne, natomiast krawędzie przypuszczalnie profilowane. Prawdopodobnie szczyt zachodni nie posiadał sterczyn. Nawa posiadała także drugi szczyt od wschodu, o czym świadczyłby gotycki wątek nad sklepieniem prezbiterium, powiązany w dolnej części ze ścianami bocznymi.
W XV wieku do nawy zaczęto dobudowywać kaplice, usytuowane po stronie północnej i południowej. Najstarsza, podsklepiona kaplica Świętego Krzyża usytuowana została przy narożniku południowo – zachodnim. Kolejna, dwuprzęsłowa, podsklepiona kaplica Trójcy Świętej, umieszczona została od północy. Jej elewację zewnętrzną ozdobiono wzorem romboidalnym utworzonym z cegieł zendrówek. Kaplicę św. Anny wzniesiono od południa na wysokości środkowego przęsła, zaś kaplicę Baryczkowską umieszczono po jej wschodniej stronie.
Od strony północno – zachodniej do korpusu dostawiona została w trzeciej ćwierci XV wieku wyjątkowo wysoka wieża. Zbudowano ją na rzucie czworoboku mieszczącego cztery kondygnacje, przechodzącego wyżej za pośrednictwem tromp w dwa najwyższe piętra na planie ośmioboku. Wieża nakryta była stożkowym, ceglanym hełmem, otoczonym blankowanym gankiem dla straży. Elewacje wieży ozdobiono fryzem z ukośnie ustawionych cegieł oraz ostrołucznie zamkniętymi blendami. Ściany wsparto od północy dwoma ukośnymi przyporami.
Na początku XVI wieku prezbiterium przykryte zostało sklepieniem sieciowym o profilowanych żebrach wykonanych z cegły, opartych na kamiennych wspornikach. Przypuszczalnie w tym samym okresie również nawa główna nakryta została sklepieniem sieciowym, lecz o żebrach wykonanych z piaskowca. W formach późnogotyckich wstawiono w ścianie północnej prezbiterium portal do zakrystii, wypełniony w nadprożu przenikającymi się w różnych płaszczyznach kamiennymi laskami. Obok zakrystii mieścić się miał późnogotycki skarbiec z biblioteką.
Stan obecny
Obecny kościół różni się od budowli średniowiecznej zarówno pod względem wystroju, detali architektonicznych, jak i układu przestrzennego. Oryginalny korpus był o jedno przęsło krótszy, przedłużono go bowiem w kierunku zachodnim w latach 1908 – 1909, przez co nie zachował się gotycki szczyt zachodni. Mury prezbiterium są dziś wyższe, po nadbudowaniu korony w XIX stuleciu. Wyższa też jest o jedną kondygnację wieża oraz nawa główna, nadbudowana na początku XX wieku, kiedy też pierwotny rząd kaplic południowych przebudowano w drugą nawę. Kaplica po południowej stronie prezbiterium jest budowlą nowożytną, zaś kruchta północna z zakrystią jest konstrukcją z początku XX wieku, choć powstałą na miejscu pierwotnej, średniowiecznej. Ponadto przekształcona została większość okien kościoła, część ścian przelicowano, nawa posiada dziś sklepienia z początku XX wieku, natomiast arkadę tęczy przekształcono w XVII i XX wieku.
Najlepiej zachowanym oknem z najstarszej fazy kościoła jest wschodnie, umieszczone na osi prezbiterium, oraz wschodni glif bocznego okna, czy relikty okna południowo – wschodniego i okna w ścianie południowej. Z okresu późnogotyckiego zachowało się sklepienie sieciowe w prezbiterium oraz portal z prezbiterium do zakrystii z cennymi kutymi żelaznymi drzwiami z około 1515 roku. Późnogotyckie sklepienie nawy nie dochowało się, ale dojrzeć można pojedynczy wspornik z drugiej ćwierci XVI wieku osadzony w narożniku północno – zachodnim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowska M., Brykowski R., Kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela w Radomiu – dzieje budowlane i architektura [w:] Kościół św. Jana Chrzciciela w Radomiu: architektura, ludzie, wydarzenia, red. D.Kupisz, Radom 2010.
Kupisz D., Dzieje parafii św. Jana Chrzciciela w Radomiu w XIV–XVIII wieku [w:] Kościół św. Jana Chrzciciela w Radomiu: architektura, ludzie, wydarzenia, red. D.Kupisz, Radom 2010.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.