Historia
Średniowieczny zamek powstał na reliktach grodu wzniesionego prawdopodobnie w XI wieku, na wyspie zwanej Ostrogiem, otoczonej ramionami Odry, Starej Odry i Młynówki. Gród pełnił rolę strażnicy broniącej przeprawy przez rzekę na dawnym szlaku handlowym łączącym Wrocław, Nysę i Kraków, a także stanowił ośrodek administracji książęcej. W XI stuleciu ten ważny, graniczny ośrodek należał przejściowo do Czech i dopiero Bolesław Krzywousty przyłączył go do Polski. W wyniku podziałów dzielnicowych Śląska stał się w regionie obok Opola drugą najważniejszą siedzibą książęcą. W latach 1177 – 1211 był głównym grodem księcia Mieszka Plątonogiego, który wystawiał w Raciborzu liczne dokumenty. Był także siedzibą kasztelana, pełnił rolę ośrodka administracyjnego i sądowniczego, przy czym pierwszy kasztelan raciborski pojawił się w dokumencie z 1222 roku. W pierwszej połowie XIII wieku gród stał się wyłącznie budowlą wojskową i siedzibą władcy, natomiast ośrodek rzemieślniczy i handlowy przeniósł się na drugi brzeg Odry, gdzie uformowało się miasto Racibórz. Przy grodzie pozostała jedynie osada służebna Ostróg.
W trzeciej ćwierci XIII wieku drewniano – ziemna warownia została przebudowana na murowany zamek. W okresie tym, na mocy testamentu księcia Władysława opolskiego z 1281 roku, kasztelanię raciborską otrzymał Przemysł I, co zapoczątkowało utworzenie samodzielnego księstwa raciborskiego. Być może właśnie to wydarzenie stało się czynnikiem inicjującym przebudowę starego grodu.
W czasie wielkiego sporu o inwestyturę między biskupem wrocławskim Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem, książę Przemysł udzielił schronienia biskupowi na zamku raciborskim. W 1287 roku kościelny hierarcha prowadził tutaj długą obronę przed oddziałami Henryka IV, zakończoną ostatecznie negocjacjami i ugodą. Około 1290 roku na pamiątkę tego pojednania wybudowano na zamku kaplicę o wymownej dedykacji św. Tomasza Kantuaryjskiego (męczennika w walce władzy kościelnej ze świecką). Tuż przed swą śmiercią w 1292 roku biskup w podziękowaniu za pomoc w wojnie ufundował także przy kaplicy kolegiatę kanonicką, którą uposażył dochodami episkopalnymi. W 1519 roku za panowania księcia Walentego w kaplicy wybuchł pożar w wyniku którego zawaliła się jej ściana południowa i sklepienie. Przeprowadzona wkrótce potem odbudowa doprowadziła do dość wiernego odtworzenia pierwotnego wyglądu budowli.
Książęta piastowscy władali zamkiem do 1336 roku. Później przeszedł on na własność książąt z linii opawskiej, na skutek hołdu lennego z 1327 roku złożonego królowi czeskiemu przez ostatniego księcia raciborskiego Leszka. Zamiast przekazać Racibórz prawowitym właścicielom, czyli książętom opolskim, król oddał go książętom opawskim z dynastii Przemyślidzkiej. Pod ich rządami zamek stał się jedynie siedzibą burgrabiego książęcego i wójta. Wizyty książęce był w XV i XVI wieku bardzo rzadkie, znaczenie zamku malało, i prawdopodobnie dlatego w 1416 roku przeniesiono kapitułę kolegiacką z kaplicy św. Tomasza do miejskiego kościoła parafialnego.
Po śmierci księcia Jana II Dobrego w 1532 roku księstwo wraz z zamkiem przeszło jako zastaw pod panowanie Jerzego Hohenzollerna, który założył na zamku browar. W latach 1603-1636 zarządca domeny Jerzy Opersdorff zlecił remont i rozbudowę podupadłej już warowni. Niestety w 1637 roku, tuż po ukończeniu renowacji, zamek spłonął. Parę lat później zrujnowaną budowlę wykupili na własność Opersdorffowie, w rękach których pozostawała do 1712 roku. W XIX wieku dokonano rozbudowy słodowni i browaru zamkowego, co znacząco zniekształciło pierwotny wygląd zamku. Dodatkowo w 1945 roku w trakcie działań wojennych budowla uległa spaleniu.
Architektura
Zamek założony został na prawym brzegu Odry, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki przepływającej po jego południowej stronie i okrążającej zakolem w nieco większej odległości od zachodu i północy. Usytuowany został na miejscu starszego grodu, na bagnistym terenie przez który jedyna droga prowadziła poprzez groblę od strony wschodniej, gdzie łączyła się z dawnym szlakiem handlowym.
Kształt ceglanych murów obronnych zamku powtarzał zapewne obwód wcześniejszych drewniano-ziemnych wałów. W południowo – wschodnim narożniku znajdowała się cylindryczna wieża, lekko wysunięta przed linię murów. Wzniesiono ją z cegieł w wątku wendyjskim, a jej średnica u podstawy miała 16 metrów. W XVI wieku powstała druga, zewnętrzna linia ceglanych murów. Budynek bramny początkowo był o połowę krótszy od obecnego i znajdował się na wysokości pierwszej linii murów. W późniejszym okresie został przedłużony i połączony z zewnętrznym obwodem obronnym. W bezpośredniej bliskości bramy usytuowano kaplicę św. Tomasza, a na północ od niej główne zabudowania zamkowe, które były dostawione do muru obronnego. Zamek pierwotnie broniony był fosą połączoną z wodami rzeki.
Kaplica św. Tomasza została przystawiona do murów obwodowych. Jej pierwotny układ był dwupoziomowy i o pół przęsła dłuższy od obecnego. Dolna kondygnacja miała wysokość 3,5 metra i trzyprzęsłowe sklepienie. Być może była to pierwotnie komora grobowa, nad którą znajdowała się właściwa kaplica o niezwykle jasnej i czystej formie architektonicznej. W przęsło zachodnie górnej kondygnacji wbudowana była empora, a elewacje wewnętrzne były bardzo bogate i wyrafinowane. Sieć podziałów wyznaczał szkieletowo – baldachimowy system sklepień wspartych na służkach, spływających do samej posadzki, na wzór klasycznych katedr francuskich. Kamienne głowice udekorowano liśćmi wielu roślin, pośród których znajdowały się liście dębu, klonu, bluszczu i winnej latorośli, a nawet margerytki. Ściany w połowie wysokości obiegał rodzaj gzymsu, utworzonego z łączących się parapetów okien, które wypełniały całą drugą kondygnację górnej części kaplicy z wyjątkiem empory. Pod gzymsem biegł szereg arkadowych wnęk, pełniących funkcje sediliów, podzielonych na segmenty po trzy. W grubości każdej z krótszych ścian umieszczono klatki schodowe, z których wschodnia zapewniała połączenie między piętrami, a zachodnia prowadziła na emporę. Jedyne, nietypowo umieszczone wejście do kaplicy, prowadziło z drugiego piętra do nadwieszanego na murach ganku.
Kaplica miała z pewnością charakter dworski, o czym świadczy jej dostępność wyłącznie z piętra zamku. Najprawdopodobniej górna część przeznaczona była dla księcia i jego najbliższego otoczenia, dolna natomiast służyła kanonikom. Pierwowzorów dla budowli tego rodzaju należy szukać we Francji w paryskiej Sainte Chapelle, a bliżej we wcześniejszej o dwadzieścia lat kaplicy św. Jadwigi w Trzebnicy, czy w czeskich kaplicach na zamkach w Zvikowie lub Bezdězie.
Stan obecny
Gotyckie i renesansowe cechy stylowe zamku zostały w znacznej mierze zatarte, a obecnie nad zamkiem dominuje bryła nowożytnego browaru. Dziś najbardziej wartościowym elementem jest kaplica zamkowa, ze względu na swój wysoki poziom artystyczny nazywana perłą gotyku śląskiego. Szczęśliwie przebudowy z XVII i XIX wieku nie zdołały zmienić jej gotyckiego wnętrza, a umieszczona na miejscu średniowiecznej, XIX-wieczna empora zgrabnie naśladuje prawdopodobny wygląd oryginalnej. Przekształcone zostały także szczyty, zachodni portal wejściowy i sklepienie w zachodnim przęśle kaplicy. Obok niej znajduje się skrzydło pałacowe. Niedawno wyremontowane, jest miejscem imprez kulturalno-rozrywkowych i siedzibą niewielkiego muzeum. Ceny i godziny otwarcia widnieją na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Kutzner M., Racibórz, Warszawa 1965.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.