Historia
Średniowieczny zamek raciborski powstał na miejscu grodu, wzniesionego prawdopodobnie w XI wieku. Gród ten pełnił rolę strażnicy broniącej przeprawy przez rzekę, usytuowanej na dawnym szlaku handlowym łączącym Wrocław, Nysę i Kraków. W XI stuleciu należał przejściowo do Czech i dopiero Bolesław Krzywousty włączył go w granice piastowskiej Polski. W związku z walkami tegoż księcia z Morawianami, gród raciborski został po raz pierwszy odnotowany w przekazach pisanych, w kronice anonima zwanego Galem, pod rokiem 1108 i nazwą „Ratibor”. W wyniku podziałów dzielnicowych Śląska, gród stał się w regionie najważniejszą poza Opolem siedzibą książęcą. W latach 1177-1211 był jednym z głównych miejsc pobytów księcia Mieszka Plątonogiego, który wystawiał w Raciborzu liczne dokumenty. Był także siedzibą kasztelana, pełnił rolę ośrodka administracyjnego i sądowniczego (pierwszy kasztelan raciborski o imieniu Stojgniew pojawił się w dokumencie z 1222 roku, kolejny, niejaki Sieman, w 1239 roku).
W pierwszej połowie XIII wieku gród stał się wyłącznie budowlą obronną i siedzibą władcy, natomiast ośrodek rzemieślniczy i handlowy przeniósł się na drugi brzeg Odry, gdzie uformowało się miasto Racibórz. Przy grodzie pozostała jedynie osada służebna Ostróg. Następnie w trzeciej ćwierci XIII wieku drewniano – ziemna warownia została przebudowana na murowany zamek. W okresie tym, na mocy testamentu księcia Władysława opolskiego z 1281 roku, kasztelanię raciborską otrzymał Przemysł I, co zapoczątkowało utworzenie samodzielnego księstwa raciborskiego. Być może właśnie to wydarzenie stało się czynnikiem inicjującym przebudowę starego grodu.
W czasie wielkiego sporu o inwestyturę między biskupem wrocławskim Tomaszem II a księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem, książę Przemysł udzielił schronienia biskupowi na zamku raciborskim. W 1287 roku kościelny hierarcha prowadził w nim długą obronę przed oddziałami Henryka IV, zakończoną ostatecznie negocjacjami i ugodą. Około 1290 roku na pamiątkę tego pojednania wybudowano na zamku kaplicę o wymownej dedykacji św. Tomasza Kantuaryjskiego (męczennika w walce władzy kościelnej ze świecką, zabitego w 1170 roku z rozkazu króla Henryka II Plantagenety). Tuż przed swą śmiercią w 1292 roku, biskup w podziękowaniu za pomoc w wojnie ufundował także przy kaplicy kolegiatę kanonicką, którą uposażył dochodami episkopalnymi.
Książęta piastowscy władali zamkiem do 1336 roku, do śmierci ostatniego Piasta raciborskiego. Później przeszedł on na własność książąt przemyślidzkich z linii opawskiej, na skutek hołdu lennego z 1327 roku, złożonego królowi czeskiemu przez ostatniego księcia raciborskiego Leszka. Zamiast przekazać Racibórz prawowitym właścicielom, czyli książętom opolskim, król Jan Luksemburski oddał go Mikołajowi II. Pod jego i jego następców rządami, zamek stał się jedynie siedzibą burgrabiego książęcego i wójta. Wizyty książęce był w XV i XVI wieku bardzo rzadkie, znaczenie zamku zmalało i prawdopodobnie dlatego w 1416 roku przeniesiono kapitułę kolegiacką z kaplicy św. Tomasza do miejskiego kościoła parafialnego. Zły stan murów, a także pożar doprowadziły w XV lub na początku XVI wieku do zawalenia się południowej ściany i sklepienia kaplicy. Sfinansowana wkrótce potem odbudowa, przywróciła jednak świątyni wygląd zbliżony do pierwotnego.
Wraz ze śmiercią księcia Jana II Żelaznego w 1424 roku, Raciborzem rządziła wdowa po nim, księżna Helena, a następnie jej synowie, Wacław i Mikołaj, którzy w 1437 roku dokonali podziału spadku. Racibórz przypadł wówczas Wacławowi i jego potomkom. Ostatni z nich, Walentyn, jako kaleki kawaler zmarł bezdzietnie w 1521 roku, dzięki czemu zamek powrócił we władanie Piastów, a konkretnie ostatniego władcy z linii opolskiej, Jana II Dobrego. Po śmierci księcia Jana II Dobrego w 1532 roku, księstwo wraz z zamkiem przeszło bezpośrednio na władców czeskich. Następnie służyło jako zastaw Jerzemu Hohenzollernowi, który założył na zamku browar.
W 1609 roku dobra zamkowe zakupiła rodzina von Mettich, która zleciła remont i rozbudowę podupadłego już zamku. Niestety w 1637 roku, tuż po ukończeniu remontu, w mieście wybuchł pożar, przeniesiony następnie na drugą stronę Odry do zamku. Parę lat później zrujnowaną budowlę wykupili na własność Opersdorffowie i przed 1644 rokiem wyremontowali. W ich rękach pozostawała ona do 1712 roku. W XIX wieku dokonano rozbudowy słodowni i browaru zamkowego, co znacząco zniekształciło pierwotny wygląd zamku. Odnowiono też przed 1852 rokiem w stylistyce neogotyckiej kaplicę św. Tomasza, choć już w 1858 roku pożar zamku doprowadził do zawalenia części jej sklepienia. Remont kaplicy połączony z budową empory i wstawieniem gdzieniegdzie nowych maswerków okiennych przeprowadzono w latach 70-tych XIX wieku. W 1945 roku w trakcie działań wojennych zabytkowa zabudowa zamku uległa spaleniu.
Architektura
Zamek założony został na prawym brzegu Odry, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki przepływającej po jego południowej stronie i okrążającej zakolem w nieco większej odległości od zachodu i północy. Usytuowany został na miejscu starszego grodu otoczonego ramionami i odnogami starorzecza oraz Młynówki, na bagnistym terenie przez który jedyna droga prowadziła poprzez groblę od strony wschodniej, gdzie łączyła się z dawnym szlakiem handlowym. Po południowej stronie zamku znajdowało się ufortyfikowane od XIII wieku miasto, stanowiące niezależny ośrodek ze względu na odcięcie od zamku korytem rzeki. Po stronie zachodniej co najmniej od XV wieku pod zamkiem funkcjonowała osada zwana Ostróg, połączona pod koniec średniowiecza z chatami rybaków i młynami wodnymi nad brzegiem Odry. Na jej terenie na przełomie XV i XVI wieku tymczasowo funkcjonował klasztor franciszkański, zapewne o konstrukcji drewnianej.
Kształt ceglanych murów obronnych zamku zapewne powtarzał w planie obwód wcześniejszych drewniano-ziemnych wałów, był więc nieregularny, ale zbliżony do owalu, utworzony za pomocą krótkich prostych odcinków i wielu załamań. W południowo – wschodnim narożniku znajdowała się cylindryczna wieża, lekko wysunięta przed linię murów. Wzniesiono ją z cegieł w wątku wendyjskim, ze średnicą u podstawy wynoszącą około 16 metrów. Budynek bramny usytuowano po stronie wschodniej. Początkowo miał on w planie kształt krótkiego prostokąta i był obustronnie wysunięty przed sąsiednie kurtyny murów. U schyłku średniowiecza został przedłużony przedbramiem i połączony z zewnętrznym murem obronnym, który wybudowano w XV lub XVI wieku, przypuszczalnie przed całym założeniem. W bezpośredniej bliskości bramy w ostatniej ćwierci XIII wieku usytuowano kaplicę św. Tomasza, a na północ od niej, nietypowo w czołowej części zamku, główne zabudowania mieszkalno – reprezentacyjne, dostawione do północno – wschodniego odcinka muru obronnego. Kolejne zabudowania mieszkalne lub gospodarcze stały zapewne po przeciwnej stronie, w zachodniej części dziedzińca. Zewnętrzną strefę obrony zamku stanowiły bariery wodne, w tym fosa połączona z nurtem rzeki.
Kaplica św. Tomasza została przystawiona do wału, a następnie do muru obwodowego zamku. Do jej budowy wykorzystano cegłę układaną w wątku wendyjskim oraz piaskowiec używany do elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Pierwotny układ budynku był dwupoziomowy, na rzucie prostokąta, przy czym w XV lub na początku XVI wieku kaplica została przedłużona po stronie zachodniej o długość pół przęsła, osiągając na poziomie górnej kondygnacji wymiary 6,3 x 13,2 metra. Dolna kondygnacja o znacznej wysokości 3,5 metra przykryta była trójprzęsłowym sklepieniem żebrowym, prawdopodobnie siedmiodzielnym w przęsłach skrajnych i sześciodzielnym w przęśle środkowym, podobnie jak na górnej kondygnacji. Być może była to pierwotnie komora grobowa, miejsce przechowywania relikwii lub inna przestrzeń o znaczeniu większym niż zwykłe pomieszczenie na poziomie cokołu. Jeśli dolną kondygnację doświetlały nieduże okna, to z każdej strony za wyjątkiem wschodniej. Musiały być przebite pomiędzy uskokowymi przyporami, w narożnikach ustawionymi pod skosem. Wejście do dolnej kondygnacji znajdowało się w grubości muru w południowej części ściany wschodniej.
Właściwa kaplica o niezwykle jasnej i czystej formie architektonicznej umieszczona została na piętrze. W przęsło zachodnie górnej kondygnacji wbudowana była empora, natomiast pozostałe elewacje wewnętrzne uzyskały bogate i wyrafinowane podziały. Ich sieć wyznaczał szkieletowo – baldachimowy system sklepień wspartych na służkach, spływających do samej posadzki, na wzór klasycznych katedr francuskich. Modelową gotycką strukturę nieco jedynie zacierały osobliwie wysokie i ciężkie abakusy nasadzone na kapitele służek. Kamienne głowice udekorowano płaskorzeźbami wielu roślin, pośród których znajdowały się liście dębu, klonu, bluszczu, winnej latorośli i nawet margerytki. Ściany w połowie wysokości obiegał rodzaj gzymsu, utworzonego z łączących się parapetów okien, które wypełniały całą górną część drugiej kondygnacji kaplicy za wyjątkiem empory. Okna miały wysokiej jakości maswerki z poklasycznymi profilami ułożonymi na dwóch płaszczyznach, operującymi głównie motywami trójliści. Pod gzymsem, a około pół metra nad posadzką, biegł szereg arkadowych wnęk pełniących funkcje sedilii, podzielonych na trójdzielne segmenty profilowanymi kolumienkami z trójlistnymi zwieńczeniami. W przęśle wschodnim utworzono je nieco niższe i wyżej osadzone przy podniesionej posadzce, co prócz układu sklepienia było sposobem wyróżnienia części ołtarzowej kaplicy. W grubości każdej z krótszych ścian umieszczono klatki schodowe, z których wschodnia zapewniała połączenie między piętrami, a zachodnia prowadziła na emporę. Jedyne, nietypowo umieszczone wejście do kaplicy, prowadziło z drugiego piętra do ganku w koronie muru obronnego zamku.
Kaplica św. Tomasza miała z pewnością charakter dworski, o czym świadczyłaby jej dostępność wyłącznie z piętra zamku. Najprawdopodobniej górna część przeznaczona była dla księcia i jego najbliższego otoczenia, dolna natomiast służyła kanonikom lub pełniła rolę krypty. Pierwowzorem dla budowli tego rodzaju była paryska Sainte Chapelle, zaś w bliższych rejonach wcześniejsza o dwadzieścia lat kaplica św. Jadwigi w trzebnickim klasztorze cysterek. Kaplice o podobnych formach budowano też w czeskich zamkach królewskich, takich jak Zvíkov lub Bezděz, a także w opactwie cysterskim Plasy i w klasztorze Zlatá Koruna.
Stan obecny
Gotyckie cechy stylowe zamku są dziś w znacznej mierze zatarte, a co więcej obecnie dominuje nad nim bryła nowożytnego browaru. Najbardziej wartościowym elementem zamku jest kaplica św. Tomasza, ze względu na swój wysoki poziom artystyczny nazywana perłą gotyku śląskiego. Szczęśliwie przebudowy z XVII i XIX wieku nie zdołały zmienić gotyckiego charakteru jej wnętrza, a XIX-wieczna empora umieszczona na miejscu średniowiecznej, zgrabnie naśladuje prawdopodobny wygląd oryginalnej. Przekształcone zostały także szczyty, zachodni portal wejściowy, wimpergi sedilii i sklepienie w zachodnim przęśle kaplicy. Obok niej znajduje się zachowane wschodnie skrzydło mieszkalne. Niedawno wyremontowane, jest miejscem imprez kulturalno-rozrywkowych i siedzibą niewielkiego muzeum. Ceny i godziny otwarcia widnieją na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. M.Młynarska-Kaletynowa, zeszyt 8 Racibórz, Kraków 2021.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Grzybkowski A., Średniowieczne kaplice zamkowe Piastów Śląskich, Warszawa 1990.
Kutzner M., Racibórz, Warszawa 1965.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.