Historia
Racibórz, wyrosły na miejscu osady targowej, otrzymał prawo miejskie od księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza I przed 1217 rokiem. Murowane obwarowania musiały więc powstać po tej dacie, a przed 1290 rokiem, kiedy to po raz pierwszy zostały wspomniane w dokumencie księcia Przemysława. Nie wiadomo czy istniały już w 1241 roku, gdy w trakcie najazdu mongolskiego spalony został po drugiej stronie Odry gród raciborski. Niedługo później, bo w 1249 roku, miasto spalone zostało przez wojska biskupa ołomunieckiego Brunona, walczącego z księciem Władysławem opolskim. W latach 1285 – 1287 w Raciborzu schronienie miał znaleźć biskup wrocławski Tomasz, skonfliktowany z księciem Henrykiem IV Probusem. Z tego powodu w 1287 roku pobliski zamek został oblężony przez wojska wrocławskie. Po raz kolejny do walk doszło w 1290 roku, kiedy to nieugięta polityka księcia raciborskiego Przemysława, odmawiającego złożenia hołdu lennego władcy Czech, doprowadziła do najazdu króla Wacława II. Jak wspomniano, dopiero wówczas pojawiła się wzmianka o murach obronnych, nie wiadomo więc, czy odegrały one jakąś rolę w trakcie wcześniejszych walk.
W XIV i XV wieku obwarowania miejskie były wielokrotnie wystawiane na próbę. W 1345 roku Raciborzowi zagroziły wojska Kazimierza Wielkiego, lecz do ataku ostatecznie nie doszło. W 1351 roku miasto spustoszył pożar od którego między innymi spłonęła bram Nowa. Zniszczenia musiano do końca stulecia usunąć, gdyż w 1400 roku miasto próbował zdobyć Zygmunt Luksemburski, jednak oblężenie nie powiodło się. Władca musiał wycofać się po ośmiu dniach blokady. W 1426 roku obwarowania ponownie uszkodził pożar, nie przetrwały jednak informacje jak szybko przeprowadzono ich remont. Podczas wojen husyckich książę raciborski Jan II Żelazny nieroztropnie uwięził czeskich posłów, co poskutkowało odwetowymi wyprawami zbrojnymi w 1430 i 1433 roku.
XVI stulecie upłynęło raciborskim mieszczanom w większym spokoju, choć w 1574 roku wybuchł pożar, który zniszczył dużą część miasta i jego fortyfikacji. Wymusiło to odbudowę, a zarazem przynajmniej częściową przebudowę w stylistyce renesansowej (baszta Więzienna). Dopiero w trakcie wojny trzydziestoletniej, w 1626 roku, Raciborzowi zagroziły wojska Ernsta von Mansfelda, lecz załoga cesarska wytrwała przez dziewięć miesięcy. W 1633 i 1642 roku miasto zajmowały oddziały protestanckie, przeciwko którym cesarz w ramach posiłków wysłał Wołochów. Raciborzanie nie wpuścili ich jednak, ostrzeliwując z murów. Jeszcze w 1663 roku obwarowania poddano renowacji z obawy przed wojskami tureckimi, jednak już w XVIII stuleciu stały się one na tyle archaiczne, iż przestano je remontować i pozostawiono by popadły w zaniedbanie, a ostatecznie w większości rozebrane.
Architektura
Miasto wyrosło na zachodnim brzegu rzeki Odry, w jej zakolu na południe od grodu i późniejszego zamku, mieszczącego się na brzegu wschodnim. Obwód obronny otrzymał w planie zbliżony do owalu kształt, lekko wydłużony na linii północno – zachód, południowy – wschód. Jako, że Racibórz był największym obok Cieszyna miastem Górnego Śląska, raciborskie obwarowania zamykały aż 19,2 ha i posiadały długość około 1700 metrów. Ich dodatkową ochronę zapewniała rzeka po stronie północnej oraz bagna na wschodzie i w nieco dalszej odległości także koryto Odry. Z pozostałych stron prawdopodobnie funkcjonowała fosa.
Mur miejski wzniesiono z cegły w technice opus emplectum, z rdzeniem wypełnionym ceglanym gruzem łączonym zaprawą wapienną i glinianą. Lico układano z cegieł palcówek, umieszczanych w wątku wendyjskim ale i bez jednolitego układu. Grubość muru była w przyziemiu zróżnicowana: od 1,6 metra do nawet 2,5 metrów grubości w części południowo – zachodniej. Prawdopodobnie wynikało to z chęci dostosowania do lokalnych warunków terenowych (np. stabilności gruntu), a także budowania lichszego muru w bezpieczniejszych częściach miasta (zabezpieczonych rzeką i mokradłami). Kurtyny zwieńczone były gankami dla obrońców oraz przedpiersiem z krenelażem. Były one dość niskie, ganek znajdował się na wysokości około 4,5 metra nad poziomem gruntu, a całkowita wysokość muru wraz z przedpiersiem wynosiła około 6,2 metra.
Obwód murów wzmacniało 11 baszt, skupionych głównie na odcinku południowym i południowo – zachodnim. W planie były one czworoboczne, być może pierwotnie otwarte od strony miasta. Zachowana w południowej części obwodu posiadała wymiary 4,9 x 6,7 metra oraz była jedynie połowicznie wysunięta przed kurtyny murów. Mieściła trzy kondygnacje o łącznej wysokości 10,7 metrów z wejściem na ganek w koronie przyległej kurtyny na wysokości 4,5 metra.
Pierwotnie do miasta wiodły dwie bramy: na północy, w stronę zamku skierowana była brama Odrzańska, natomiast po stronie zachodniej usytuowana była brama Wielka (Mikołajska). Brama Odrzańska miała formę czworobocznej w planie wieży o wymiarach 6,3 x 8,2 metra, z przejazdem o szerokości około 3 metrów w przyziemiu. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku dobudowana została brama zwana Nową, Opolską lub Starowiejską, ulokowana w południowej części pierścienia murów.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się pięć odcinków murów miejskich: dwa przy ulicy Podwale o długości 31 i 42 metrów, następny pomiędzy ulicami Drzymały i Węglową (o długości około 39 metrów) oraz krótsze po stronie południowej i zachodniej dawnego obwodu. Widoczna jest również tzw. baszta Więzienna przy ul. Basztowej wraz z niewielkim reliktem kurtyny, jednak jej aktualny wygląd jest wynikiem renesansowej przebudowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kutzner M., Racibórz, Warszawa 1965.
Newerla P., Dzieje Raciborza i jego dzielnic, Racibórz 2008.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.