Historia
Klasztor dominikanek wraz z kościołem św. Ducha założony został w 1306 roku przez księcia raciborskiego Przemysła. Nieco wcześniej, w 1299 roku książę przedstawił kapitule generalnej dominikanów projekt fundacji, a po uzyskaniu zgody protonotariusz Jan ogłosił mieszczanom raciborskim zgromadzonym na rynku darowiznę książęcą dla dominikanek. Obejmowała ona plac w Raciborzu, młyn w Nowym Mieście oraz wieś Ocice. Prawne zatwierdzenie odbyło się dopiero w 1306 roku, natomiast zakonnice przybyły do Raciborza w 1317 roku.
Klasztor składał się w pierwszej fazie z zabudowań drewnianych i prawdopodobnie małej kaplicy, dopiero po 1317 roku, kiedy wykupiono odpowiednio duży teren pod budowę, siostry rozpoczęły wznoszenie nowego kościoła. Początkowo przeszkodą były klęski nieurodzaju i epidemie spowalniające budowę. Kościół wzniesiono do 1334 roku, gdy konsekrował go biskup wrocławski Nanker. Już przed 1359 rokiem kościół poddano rozbudowie o zakrystię, wieżę i kaplicę św. Dominika, która stała się książęcą nekropolią. Spoczął w niej m.in. książę Przemysł oraz jego córka Ofka, dominikańska mniszka i pierwsza przeorysza.
Klasztor dominikanek był bardzo bogaty w uposażenia książęce z okresu fundacji oraz majątki zakonnic, które przejmował po ich śmierci. Szybko stał się dzięki temu jednym z najważniejszych ośrodków klasztornych Górnego Śląska. Dobrej sytuacji finansowej sprzyjało przyjmowanie do klasztoru panien i wdów z rodów książęcych i rycerskich. W czasie kiedy przeoryszą była Ofka, w klasztorze przebywały trzy córki księcia opawskiego Mikołaja oraz siostrzenice Eufemii: Agnieszka, Anna i Elżbieta. Kiedy Anna została żoną hrabiego Burcharda von Maidburg und Hardeck, również ona posłała w 1354 roku swoją córkę do raciborskich dominikanek. W konwencie znalazła się także Helenza, siostra księcia kozielskiego Władysława, a nawet Anna, córka księcia Ziemowita z Mazowsza. Pomimo bogatych protektorów konwent musiał być narażony na wrogie działania okolicznych możnowładców, gdyż w 1372 roku przeorysza Strzecka uzyskała od legata papieskiego Jana, patriarchy aleksandryjskiego przebywającego akurat we Wrocławiu, potwierdzenie rzucenia klątwy na każdego, kto zawładnąłby mieniem klasztoru.
W XVI i XVII wieku liczne pożary miasta niszczyły kościół i klasztor. Postępujące później odbudowy początkowo nie wpłynęły mocno na wygląd tego pierwszego. Najpewniej straty ponosiło głównie wyposażenie i konstrukcje dachowe. Gdy w 1574 pożar strawił klasztor, niestety spłonęło także archiwum i zbiory biblioteczne. Odbudowa miała zostać przeprowadzona do 1591 roku. W XVII wieku do kościoła dostawiono kruchtę południową, lecz została ona rozebrana w 1937 roku. Około 1635 roku wnętrze kościoła pokryto nowożytnymi polichromiami.
Klasztor dominikanek zamknięto podczas sekularyzacji w 1810 roku. Ołtarze, relikwie i wyposażenie trafiło wówczas do kilku innych kościołów. W czasach wojen napoleońskich w kościele klasztornym mieścił się szpital dla rannych żołnierzy, a w 1821 roku król pruski Fryderyk Wilhelm III przekazał obiekt ewangelikom, którzy przebudowali go by pasował do wymagań nowej liturgii. Między innymi zniszczono wówczas kaplicę św. Dominika. W zabudowaniach dawnej klauzury urządzono natomiast gimnazjum, co wiązało się z gruntowną przebudową wnętrz. W 1911 ewangelicy przenieśli się do nowej świątyni, przez co stary kościół św. Ducha miał zostać rozebrany. Na szczęście ostatecznie stał się w 1926 roku siedzibą muzeum. W czasie działań wojennych w 1945 roku budynek stracił dach, uszkodzone też zostały jego wnętrza.
Architektura
Klasztor usytuowany został w północno – zachodniej części lokacyjnego miasta, blisko miejskich murów obronnych przebiegających po zachodniej i północnej stronie konwentu. Od południa z klasztorem sąsiadował niewielki plac przed bramą Mikołajską, z którego jedna z głównych dróg miejskich wiodła do centralnie usytuowanego rynku. Klasztor składał się z orientowanego względem stron świata kościoła pod wezwaniem św. Ducha oraz położonych po jego zachodniej i północnej stronie zabudowań klauzury.
Pierwotny kościół klasztorny wzorowany był na rozwiązaniach najstarszych świątyń dominikańskich i podporządkowany surowym, XIII-wiecznym przepisom zakonnym. W związku z tym składał się z jednonawowego korpusu nawowego, wewnątrz krytego stropem, oraz węższego, prostokątnego w planie prezbiterium. Charakterystyczny był także początkowy brak wieży oraz cechujące gotyk redukcyjny uproszczone dekoracje i ostro wydzielone przestrzenie. Kościół wzniesiony został z cegły układanej w wątku wendyjskim.
Pod koniec średniowiecza budowla wciąż składała się z prostokątnej w planie nawy oraz węższego, dwuprzęsłowego, zamkniętego prosto prezbiterium, dostawionego od strony wschodniej. Jeszcze przed 1359 rokiem od strony północnej dobudowano do nawy kościoła kaplicę św. Dominika, a do prezbiterium zakrystię. W tym samym czasie dobudowano też czworoboczną wieżę przylegającą do południowo – zachodniego narożnika kościoła, wzniesioną już z cegły w wątku gotyckim. Wnętrze prezbiterium przykryto w dwóch przęsłach sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a nawa zwieńczona została płaskim stropem belkowym. Obie różnej wysokości części rozgraniczono wydatnym łukiem tęczowym. W zachodniej części nawy pierwotnie znajdowała się empora mniszek.
Stan obecny
Obecnie elewacja zachodnia i wschodnia kościoła jest częściowo niewidoczna z uwagi na dobudowane na przełomie XIX i XX wieku kamienice. Od północy przylega natomiast rząd przybudówek, częściowo będących pozostałościami dawnego klasztoru, zaadaptowanych obecnie na klatkę schodową oraz pomieszczenie muzealne. Wnętrze kościoła zostało znacząco przekształcone wskutek adaptacji na sale ekspozycyjne i podzielone na dwie kondygnacje. Zachowała się przekształcona zakrystia, natomiast kaplica św. Dominika oraz średniowieczna empora zachodnia zostały rozebrane. Z gotyckiego wystroju przetrwał w górnej części ściany wschodniej prezbiterium trójdzielny otwór okienny, zamknięty łukiem ostrym, z oryginalnym kamiennym laskowaniem i maswerkiem. Ponadto widoczne jest sklepienie prezbiterium wraz ze zwornikami i wspornikami oraz portal do zakrystii. Jedynym obiektem dawnego wyposażenia jest nagrobek pary książęcej z około 1500 roku. W budowli mieści się dziś muzeum miejskie. Posiada ono cztery główne działy: Archeologii, Etnografii, Historii, Sztuki i Rzemiosła Artystycznego oraz działy pomocnicze: Oświatowy i Administracyjny, a także pracownie: fotograficzną i techniczną.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, województwo opolskie, zeszyt 13, powiat raciborski, red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1967.
Kutzner M., Racibórz, Warszawa 1965.
Newerla P., Dzieje Raciborza i jego dzielnic, Racibórz 2008.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.